دکتر حسین احمدی

سوابق علمی - پژوهشی

دکتر حسین احمدی

سوابق علمی - پژوهشی

مقالات فارسی سمینار ارمنستان۲۰۱۰(تجارب پیشین-چشم اندازفرارو)

این سمینار با تلاش و همکاری مرکز مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز دفتر مطالعات سیاسی و بین‌الملل وزارت امورخارجه ج.ا.ایران، مرکز آینده پژوهشی پارک علم و فناوری دانشگاه تهران، موسسه خدمات ترجمه و تحقیق هور، بنیاد نوراوانک، انجمن دوستی ایران و ارمنستان و سفارت جمهوری ارمنستان در ۱۳مرداد ماه ۱۳۸۹ در دانشگاه تهران برگزار شده است. 

  

  

فهرست مطالب 

 

·         مقدمه

·         تبادلات علمی دانشگاهی میان مجامع ایرانی ـ ارمنستانی / دکتر آندرانیک سیمونی

·         چشم انداز امنیت منطقه ای در پرتو روابط نوین ارمنستان و ترکیه / دکتر جعفر حق پناه    

·         ارمنستان در چند نگاه / حسین روحانی صدر

·         دورنمای روابط اقتصادی ایران و ارمنستان / گریگور آراکلیان

·         سیاست قفقازی روسیه و روابط با ارمنستان / جهانگیر کرمی

·         کردها در ارمنستان: گذشته، حال و چشم‌انداز فرارو / گودرز رشتیانی

·         بازی برد - برد ارمنی در سیاست خارجی ایالات متحده امریکا و روسیه / سید مهدی حسینی‌تقی‌آباد

·         بازگشایی مرزها در چینش جدید منطقه، مدل های امنیتی ـ راهبردی و ارائه طرح جدید) / افسانه شیرانی، دکتر محمد ملک محمدی

·         تلاشهای پنهان برای حذف ایران از میانجی­گری در بحران قره­باغ / دکترحسین احمدی       

·         روابط اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با ارمنستان با نگرشی ویژه بر اهمیت ژئوپلوتیکی جمهوری ارمنستان برای منافع ایران / رضا یوسفوند

·         روابط ارمنستان ـ ترکیه، بازگشایی مرز و مناقشۀ قره‌باغ / مهرداد جاجانی

·         اهمیت جمهوری ارمنستان در عرصه سیاست خارجی ایران (طبق منابع ارمنی) / تورج خسروی، تیگران سارگیسیان، سید رحمت اله موسوی فر

·         جایگاه آمریکا در سیاست خارجی جمهوری ارمنستان / حسن شکاری، حمیدرضا عزیزی

·         روابط ایران ـ ارمنستان؛ چالش‌های پیش روی مناسبات سیاسی و اقتصادی /

·         سیدرحمت‌اله موسوی فر، تورج خسروی

·         ارمنستان و مسائل امنیتی در قفقاز جنوبی / علیرضا نظیف

·         ایران ـ ارمنستان: روابط دو همسایه خوب / سید حسین طباطبایی

·         بررسی راه‌کارهای موجود در معادلات منطقه‌ای / دکتر جواد وعیدی

·         چشم انداز آتی کریدور حمل و نقل و انتقال انرژی «تراسیکا» در قفقاز جنوبی / حامد کاظم زاده

·         بررسی و ارزیابی مرحله‌ی نخست مصالحه‌ی ترکی – ارمنی / هوانس نیکوگوسیان

·         گذار به اقتصاد دانش محور: تجربه‌ی ایران و ارمنستان / دکتر کارو لوکس، دکتر املیا نرسیسیان

·         ارمنیها در گرجستان / آناهیتا شاهرخی

·         خودآگاهی درباره‌ی حقوق انسانی و مطالبه‌ی حمایت: مورد اقلیت‌ها / دکتر املیا نرسیسیان

·         لزوم کنکاش در وجوه اقتصادی مذاکرات ارمنی – ترکی / مارینه پتروسیان

·         تنگنا در روابط ارمنی – ترکی / حسن سلیم اوزرتیم

·         تحولات داخلی ارمنستان در آستانه‌ی انتخابات ریاست جمهوری 2013 / هوانس گیراگوریان

·         علایق ایران در حوزه‌ی انرژی در منطقه‌ی دریای مازندران و ارمنستان / جولیا اسوشنیکوا

·         جاواخک در روابط ارمنی – گرجی: موانع و چشم‌اندازها / نیکلای تراپش

·         مناقشه‌ی قراباغ کوهستانی: چشم‌اندازهای سیاسی-نظامی / سرگی سرگیسیان

·         مناسبات ایران و ارمنستان در حوزه‌ی انرژی از دریچه‌ی نگاه روسیه / لئونید گوسیف

·         خطوط حائل منطقه‌ای به‌عنوان تهدیدی برای امنیت ملی جمهوری ارمنستان / هوانس نیکوگوسیان           

·         مناسبات ترکیه و ارمنستان از نگاه منشور نظام امنیت منطقه‌ای / هراچ آرزومانیان

·         چالش‌های سیاست داخلی و خارجی جمهوری‌ ارمنستان / آندرانیک توانیان

·         روابط ایران و ارمنستان از منظر منافع روسیه در ماوراء قفقاز / دیمیتری ریوریکوف

·         جهت‌گیری نوین در سیاست خارجی روسیه و عوامل مؤثر بر توسعه‌ی مناسبات میان دولت‌های ترکیه و ارمنستان / سیمون غریبیان

·         نقش ایران در منطقه از منظر مناسبات موجود نسبت به یادگارهای تاریخی-فرهنگی قوم ارمنی

·         / گاگیگ پاگوسیان

·         خودمختاری ملی قره باغ کوهستانی یا تمامیت ارضی / آیدا باتیکیان

·         اهمیت راه آهن ایران و ارمنستان در همکاری های منطقه ای / سرکیس مانوکیان

·         پیرامون دورنما و پیشرفت عرصه اطلاع‌رسانی ایران و ارمنستان / هایک نظریان

·         روابط ارمنستان ـ روسیه و تاثیر آن بر منطقه قفقاز / ادوارد آبراهامیان

·         روابط ارمنستان ترکیه؛ بازشدن مرزها،مناقشه تاریخی / زاروهی دیلانیان

 

مقدمه

 

قفقاز نامی تاریخی است که از دیرباز به رشته‌کوهی مرتفع از رشته کوه‌های شمالی ایران‌زمین اطلاق شده است و به همین مناسبت سرزمینی که این رشته‌کوه در دامن آن واقع شده را «قفقاز»[1] می‌نامند. منطقۀ قفقاز از مصعب رود ولگا در دریای مازندران و مصعب رود دُن در دریای آزوف در شمال آغاز شده و تا رود کورا و ارس در جنوب ادامه دارد. این در حالی‌ست که منطقۀ قفقاز توسط رشته کوه قفقاز به دو بخش مجزایِ قفقاز شمالی و قفقاز جنوبی تقسیم می‌شود.قفقاز جنوبی که در ادبیات روسی به ماورای قفقاز شهره است، امروزه از سه کشور مستقل آذربایجان، گرجستان و ارمنستان و همچنین جمهوری قره‌باغ کوهستانی (در دل جمهوری آذربایجان و از نظر سیاسی پایبند ارمنستان)، نخجوان (از نظر سیاسی پایبند آذربایجان)، آجاریا (از نظر سیاسی پایبند گرجستان)، آبخازیا (در دل گرجستان و از نظر سیاسی پایبند روسیه) و اوستیای جنوبی (در دل گرجستان و از نظر سیاسی پایبند روسیه) تشکیل شده است.

قفقاز شمالی با واقع شدن در شمال جبال بزرگ قفقاز و جنوب روسیه از دیرباز با ایران زمین و جهان اسلام همانند قفقاز جنوبی در ارتباط بوده است. این خطه را که در منابع ایرانی با عنوان ماورای قفقاز[2] می‌شناسیم، از هفت جمهوری و دو ولایت تشکیل شده که از شرق عبارتند از جمهوری‌های داغستان[3]، چچن[4]، اینگوش[5]، اوستیای شمالی[6]، کاباردینو ـ بالکاریا[7]، کراچای ـ چرکسیا[8] و آدیغیا[9] و همچنین ولایت‌های (سرزمین‌های) کراسنودار[10] و استاوروپل[11]. وجود نفت و گاز، محسوب شدن در کریدور شمال به جنوب، داشتن بنادر مناسب و قرار گرفتن در کنار دو دریای سیاه و مازندران از سایر خصوصیات ژئوپلتیکی منطقه است. این منطقه راه ترانزیت ایده‌آلی برای انتقال انرژی محسوب می‌گردد. اولین نمونۀ انتقال انرژی در قفقاز، خط لولۀ نفت باکو ـ باتومی به طول ۸۶۷ کیلومتر بود که در سال ۱۸۹۶م. احداث و در سال ۱۹۰۷م. مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در قفقاز دو منبع عمدۀ استخراج و تولید گاز طبیعی وجود دارد، یکی در قفقاز جنوبی در اطراف باکو و دیگری در قفقاز شمالی در گروزنی است. همچنین دو خط مهم انتقال انرژی باکو ـ تفلیس ـ جیهان[12] (انتقال انرژی به دریای مدیترانه) و دیگری باکو ـ ماخاچکالا ـ نووروسسیسک[13] (انتقال انرژی به دریای سیاه) است. سایر خطوط یا فرسوده شده و یا بعلت منازعات منطقه‌ای از کار افتاده‌اند و برخی دیگر در دست بررسی هستند که مهمترین آنها انتقال گاز ترکمنستان به آذربایجان و سپس به جیهان است.[14]

تنوع فرهنگی و اجتماعی، در کنار شاخصه‌های دینی با دارا بودن گوناگونیِ مذهبی از اسلام حنفی، شافعی و شیعی، یهودیت، مسحیت ارتدوکس شرقی، گریگوری و کاتولیک، بودیسم، ادیان یکتاپرستی باستانی مانند یزیدی[15] و ادیان یا باورهای خرافی یا به تعبیر بیرونی بت‌پرستی و شرک، پیچیدگی‌های سیاسی و اجتماعی منطقه را نشان می‌دهد. شناخت در زمینۀ این اقوام و مذاهب که با ایران زمین در ارتباط بوده‌اند، بخشی از مطالعات ایرانشناسی محسوب می­گردد که تاکنون بدان پرداخته نشده است.

قفقاز چهار راه مهم جغرافیایی است که سرزمین‌های شمالی یعنی روسیه را به جنوب، آسیا و اروپا را به آسیای مرکزی در شرق متصل می‌سازد و در اصل حلقۀ واصل میان قارۀ اروپا و آسیا می‌باشد. در کنار این موقعیت جغرافیایی، پل ارتباطی میان شمال ـ جنوب و شرق ـ غرب محسوب می‌گردد و از دوران باستان و جادۀ ابریشم و چای، قفقاز مسیر اصلی و نزدیک این تردد بوده است. از جمله ویژگی‌های قفقاز در تاریخ، وابستگی آن به یکی قدرت‌های منطقه‌ای یا جهانی بوده است. شاید دلیل این امر نیز تلاقی تمدن‌های بزرگ در قفقاز باشد، بطوری که زمانی ایران و روم، دو تمدن شکوفای باستان، زمانی دیگر اسلام، و در دوران متأخر ایران صفوی، عثمانی و روسیۀ تزاری در قفقاز به یکدیگر پیوند می‌خوردند و به طوری که از نظر هانتیگتون، قفقاز در لبۀ برخورد تمدن‌ها قرار دارد.[16] تشکیل سه کشور مستقل در قفقاز جنوبی بعد از فروپاشی شوروی، نتوانست این کشورها را از وابستگی تاریخی به یک قدرتِ دیگر رهایی دهد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی که به پایان یافتن جنگ سرد منجر شد، در منطقه قفقاز، خلأ قدرت آشکارا احساس می‌‌شد. خلأ قدرت و آمادگی تاریخی دولت‌های تازه به استقلال رسیده برای وابستگی همه‌جانبه به یک قدرت خارجی از یک سو و اهمیت استراتژیک این منطقه از سوی دیگر، این منطقه را به محلی برای رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی تبدیل ساخت. در این میان دولت آمریکا که فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی را پایان جهان دو قطبی و شروع سیادت خود بر جهان می‌پنداشت، برنامه دراز مدتی را برای حضور در قفقاز طراحی نمود و برای خود در این منطقه منافع ملی تعریف کرد؛ از سوی دیگر، دولتمردان روسیه از همان اوایل استقلال جمهوری‌های قفقاز جنوبی به این مناطق به دیده حیات خلوت خود می‌نگریستند و برای همین، نمی‌توانستند شاهد فراگیر شدن حضور رقبای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای خود در این کشورها باشند؛ موضوعی که به‌رغم میل روسیه رخ داده و امروزه این منطقه به یکی از حساسترین نقاط تقابل روسیه با آمریکا و ناتو تبدیل شده است.

قفقاز محل تلاقی دو پیمان نظامی عمدۀ جهان در دورۀ جنگ سرد بود. قلمروهای پیمان ناتو و پیمان ورشو در قفقاز با یکدیگر تلاقی می‌کردند. ترکیه به عنوان تنها کشور مسلمان عضو پیمان ناتو در ساحل جنوبی دریای سیاه، بر علیه شوروی سابق و در حقیقت کنترل قفقاز و جلوگیری از حمله پیمان ورشو به قلمرو پیمان ناتو فعال بود. اکنون پس از جنگ سرد، غرب تمایل بسیار به نفوذ در قفقاز دارد. منابع نفت دریای مازندران، جزء سومین ذخایر انرژی مهم جهان بعد از خلیج فارس و سیبری است. صدور نفت این منطقه و انتقال آن بسوی بازارهای مصرف به ویژه غرب نیز، بازیگران مستقل و نیمه مستقل منطقه و نیز بازیگران بین‌المللی را وارد صحنه کرده است.

از دیگر ویژگی‌های قفقاز که باید به آن اشاره شود، نوع ساختار و مرزبندی قومی در منطقه قفقاز است که بنا بر آن، مردم منطقۀ درگیر مناقشه‌های گوناگون با منشأ قومی و مذهبی هستند. همه این اختلافات ریشۀ تاریخی دارند و محصول و میراث دولت روسیه تزاری و جانشین آن دولت کمونیستی شوروی است که تقریباً در تمامی جمهوری‌ها اختلافات مرزی وجود دارد. در قفقاز جنوبی مناقشه‌های قره‌باغ میان ارمنیان و آذربایجانی‌ها، اوستیای جنوبی، آبخازیا، آجاریا، ارمنیان گرجستان، لزگیان، تات‌ها و تالشان آذربایجان، تاکنون بارها به جنگ و خونریزی و تمایلات جدایی‌طلبانه انجامیده است. در قفقاز شمالی جنگ چچن و درگیری نظامی اینگوش و اوستیای شمالی مهمترین مناقشات منطقه بوده است. این نکته را نباید فراموش کرد که قفقاز یکی از شمالی‌ترین مرزهای جهان اسلام است و در آن، اسلام با جهان مسیحیت برخورد می‌کند. این برخورد سالیان سال، از یکدیگر تأثیر پذیرفته و در کنار یکدیگر به راحتی زندگی کرده‌اند ولی در دوران اخیر و بعد از سلطۀ تزار و کمونیسم در منطقه، این همزیستی موجب درگیری‌های مذهبی و قومی شده است. نکتۀ پایانی که در مورد قفقاز می‌توان ذکر کرد، همانا قفقاز در محدودۀ ایران فرهنگی و جهان ایرانی قرار دارد و پیشینۀ تاریخی و فرهنگی تمامی ملل و اقوام این خطه، با ایران زمین مشترک است.

پیوندهای دیرینه از یکسو و مسایل سیاسی و بین‌المللی مشترک میان ایران و قفقاز از سوی دیگر، انگیزه‌ای برای نشست‌های علمی و تخصصی درباره‌ی این حوزه‌ی فرهنگی و جغرافیایی است. همایش یک‌روزه‌‌ی «ارمنستان 2010؛ تجارب پیشین ـ چشم‌انداز فرارو» با هدف نیل به تعامل مثبت و سازنده و تصمیم‌گیریِ درون‌منطقه‌ای و مستقل از اعمال نظر قدرت‌های فرامنطقه‌ای طراحی و اجرا شده است. مجموعه‌ی حاضر، چکیده‌ی مقالات رسیده به دبیرخانه‌ی همایش را شامل می‌شود که فراتر از سخنرانی‌های اصلی و انشاءالله در آینده‌ی نزدیک، اصل مقالات (اعم از سخنرانی‌ها و مقالات تأییید شده توسط کمیته‌ی علمی همایش) در کتاب مجموعه مقالات همایش منتشر خواهد شد.

 

تبادلات علمی دانشگاهی میان مجامع ایرانی ـ ارمنستانی

دکتر آندرانیک سیمونی

مدیرگروه آموزش زبان و ادبیات ارمنی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران دوران جدیدی در مناسبات علمی ایران ـ ارمنستان آغاز شد. پیش از آن در پی استقبال دانشجویان ایرانی از امکان تحصیل در اتحاد شوروی در آن زمان تعداد زیادی از دانشجویان ارمنی ایرانی در ارمنستان به تحصیل پرداختند. این رویکرد پس از فروپاشی اتحاد شوروی و شکل گیری جمهوری‌های استقلال یافته ابعاد گسترده‌تری یافت. خصوصا روسیه، اکراین، ارمنستان و تاجیکستان با اقبال نسبتا بیشتری مواجه شدند. گرچه دانشجویان ایرانی در همه جمهوری‌های تازه استقلال یافته تحصیل می‌کنند. این مساله از بدو امر خود انگیخته نمود می‌داشت و حتی پس از گسترش ابعاد آن عدم وجود سازماندهی، هماهنگی و برنامه‌ریزی دولتی در هر دو طرف زمینه ساز ورود افراد به این عرصه شد.

همچنین در بخش اعزام دانشجو و هم در شیوه جذب آنان در برخی مراکز علمی ارمنستان هم در روش آموزش دروس و دادن امتحان، هم در برخی مهارت‌ها تخصص‌های کسب شده هم در سطح کیفی پایان‌نامه‌های نوشته و دفاع شده امکان نگاه تردید آمیز وجود دارد. راه حل پیشنهادی هم اعجاب‌انگیز است. هر از چند گاه مدارک علمی صادره از طرف این یا آن مراکز آموزشی غیر قابل تاثیر اعلام می‌شود که این خود سند اثبات بی‌برنامه‌گی صرف در این راستاست و نیاز به ورود و قانونمند سازی را کاملا القا می‌کند. در روابط علمی دو کشور هنوز هم برنامه مشخصی و مدونی جهت دیدارهای متقابل اساتید دانشگاه‌های مشابه از کشورهای متقابل وجود ندارد. اگرچه برخی اساتید دانشگاهی دو طرف در چارچوب برنامه‌های وزارت فرهنگ ارمنستان یا سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ایران موفق می‌شوند از کشور دوست و مراکز علمی آن دیدار کننده در برنامه‌های مشترک پل فرهنگی ایران ـ ارمنستان که به صورت تناوبی و تبادلی هر دو سال یکبار برگزار می‌شود. برخی اساتید از هر طرف یعنی جمعا 6 مورد می‌رسند زمینه‌های بسیار خوبی بوده‌اند تا اساتید و محققین مردم شناس، فولکور شناس دو طرف در مواردی دیگر متخصین الکترونیک و رایانه در کنار یکدیگر به ارائه گزارش بپردازند. پروفسور فقید دانشگاه تهران کارولوکس و همسر دانشمند ایشان خانم دکتر امیلیا نرسیسیان بانیان این کار بودند.

در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی و در دانشگاه اصفهان سمینارهایی در جهت ارمنی‌شناسی و ایران شناسی برگزار شدند اما همه اینها هرگز به برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی جدی مساله منجر نشدند. تفاهم‌نامه‌های نوشته شده بین دانشگاه‌های دو کشور که در صورت فعال شدن می‌توانست بسترسازی مناسبی داشته باشند به طرز غم‌انگیزی در کشورهای مدیران خاک می‌خوردند در حالی که نیازهای دو کشور دوست و همسایه هر روز و هر لحظه ابعاد گسترده‌تری می‌یابند.

کلید واژه‌ها: روابط علمی، ایران، ارمنستان، دانشگاه‌ها.

چشم انداز امنیت منطقه ای در پرتو روابط نوین ارمنستان و ترکیه

دکتر جعفر حق پناه

استادیار دانشگاه و کارشناس مطالعات قومی

در مطالعات راهبردی نوین، ترتیبات امنیتی مناطق یا به تعبیر باری بوزان «مجموعه‌های امنیت منطقه‌ای» از طریق بازشناسی نقش و کارکرد بازیگران اصلی و پیرامونی، قواعدبازی و محیط عملیاتی بازی، حایز اهمیت فراوانی است. به ویژه که برخی دولت‌ها تواما در دیگر مجموعه‌های امنیت منطقه‌ای نیز نقش آفرین بوده است و بدین ترتیب پیامدهای تحول در یک منطقه به مناطق دیگر نیز انتقال می‌یابد.

وضعیت منطقه قفقاز جنوبی نیز از این قاعده خارج نیست و هرگونه تحول در تعاملات دولتهای عضو این مجموعه امنیتی از جمله ترکیه و ارمنستان علاوه بر مناسبات دو جانبه و ترتیبات امنیت منطقه‌ای قفقاز بر مناطق پیرامونی نیز تاثیرگذار خواهد بود.

بنابر آنچه گفته شد نوشتار حاضر درصدد پاسخ گویی به این پرسش کلیدی است که تحول در روابط ارمنستان و ترکیه چه تاثیری بر امنیت منطقه قفقاز خواهد داشت؟ طبعا پاسخ گویی به این پرسش علاوه بر کمک به  فهم منطق تحولات آتی قفقاز در شناخت نظم‌های در حال استقرار در مناطقی مانند خاورمیانه که ترکیه در آن نقش آفرینی دارد نیز مفید فایده خواهد بود. برای برآورد چشم انداز تحولات پیش رو، این مقاله ضمن بررسی فرایند تحول روابط ایروان ـ آنکارا عوامل و موانع. نیز موقعیت و نگرش سایر بازیگران موثر مانند روسیه، ایران، گرجستان و جمهوری آذربایجان را مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد.

کلید واژه‌ها: امنیت قفقاز، نقش ارمنستان، ایران.

ارمنستان در چند نگاه

حسین روحانی صدر

کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی و پژوهشگر پژوهشکده سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

یکی از همسایگان کوچک ایران کشور ارمنستان است که تنها مسیر تردد بین این دو کشور یک پل مشترک می باشد. این پل روزانه شاهد تردد مسافران و انواع اقسام ماشین‌های سبک و سنگین می‌باشد. نگارنده در این سطور از اواخر تابستان 1384 تا تیر 1388 چندین سفر به آن کشور کوچک کوهستانی داشته و از نزدیک برخی خصوصیات جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، علمی و جهانگردی را دیده و در این مجموعه به مواردی که در این رابطه با ایران قابل دقت می‌باشد به طور گذرا مطرح خواهد نمود.

محدوده زمانی شهریور 1384 تا تیر 1388 خواهد بود.

روش کار در این مقاله میدانی و تحلیل محتوا است.

کلید واژه‌ها: مرز نور دوز، جاده کوهستانی، جاذبه‌های ایروان، دانشگاه‌ها

دورنمای روابط اقتصادی ایران و ارمنستان

گریگور آراکلیان

سفیر جمهوری ارمنستان در تهران

 

اقتصاد ارمنستان در سال های حکومت شوروی بخشی از اقتصاد اتحاد جماهیر شوروی را تشکیل می‌داد. پس از فروپاشی امپراطوری روسیه هر کدام از جمهوری‌های جدیدالتاسیس به موازات کسب استقلال سیاسی درصدد به دست آوردن استقلال اقتصادی برآمد و سعی نمودند با کشورهای مختلف روابط اقتصادی و تجاری برقرار نمایند. علاوه بر این هرکدام از کشورهای جدیدالتاسیس تلاش داشتند در ساختارهای اقتصادی منطقه‌ای حضور داشته باشند. جمهوری ارمنستان به دلیل موقعیت جغرافیایی و مسایل موجود جمهوری و مشکلات تاریخی با ترکیه تنها می‌توانست با همسایگان شمالی و جنوبی خود یعنی گرجستان و ایران مراودات تجاری مرزی داشته باشد و اما در مورد سازمان های اقتصادی منطقه‌ای ارمنستان از نگاه عضویت در سازمان هالی اقتصادی (اکو) می‌توانست بستر خوبی برای همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای برای ارمنستان محسوب شود ولی عضویت در این ساختار که همه اعضای آن کشورهای اسلامی هستند مشکلی بر سر راه ارمنستان بوده و هرچند که اساسنامه این سازمان اشاره‌ای به مسلمان یا مسیحی بودن اعضای آن نداشته است. لذا ارمنستان برای پر کردن خلا ناشی از عدم حضور خود در سازمان اکو درصدد ایجاد همکاری‌های سه جانبه با محوریت ایران برآمده است که در نتیجه همکاریهای سه جانبه ارمنستان ـ ایران ـ ترکمنستان و ارمنستان ـ ایران ـ یونان شکل گرفت. البته همه این همکاری‌های سه جانبه پس از ایفای رسالت تاریخی جای خود را به همکاری‌های سازمان یافته‌تری در ابعاد دیگر دادند.

در حال حاضر ارمنستان و ایران با وجود روابط بسیار خوب سیاسی هنوز نتوانسته‌اند عرصه‌های اقتصادی یکدیگر را آن طور که باید و شاید دریابند و به عاملی تاثیرگذار در اقتصاد متقابل مبدل شوند که البته دلائل این امر موضوع بحث این سمینار می باشد.

کلید واژه‌ها: اقتصاد ارمنستان، بازرگانی، تاثیرات اجتماعی و سیاسی.

 

سیاست قفقازی روسیه و روابط با ارمنستان

جهانگیر کرمی

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران

قفقاز جنوبی به عنوان بخشی از مجموعه ی کشورهای مستقل مشترک المنافع، در چارچوب اولویت نخست سیاست خارجی روسیه قرار دارد. در حقیقت، قفقاز بزرگ شامل شمال و جنوب این سرزمین، نه تنها در سیاست خارجی، بلکه از جهت سیاست داخلی نیز برای روسیه اهمیت دارد. حوادث و تحولات قفقاز جنوبی، آثار و پیامدهایی مستقیم برای قفقاز شمالی دارد و قفقاز شمالی یکی از سه منطقه مهم داخلی روسیه، در کنار منطقه اورال وسیبری شرقی است که تنها مناطق درون فدراسیون هستند که اکثریت جمعیت  آنها را غیر روس‌ها تشکیل می‌دهند و از پتانسیل بالایی برای استقلال خواهی و جدایی طلبی برخوردار هستند. اگر در کنار سیبری شرقی، چین قدرتمند حضور دارد. قفقاز شمالی همسایه منطقه بحران خیز قفقاز جنوبی و کشورهای مسلمان ایران و ترکیه و سپس خاورمیانه عربی است. از این رو، می‌توان از یک سیاست امنیتی قفقازی سخن گفت که در طی بیست سال گذشته از سوی روسیه در جریان بوده است.

اما این سیاست چه ویژگی هایی دارد؟ چه تحولاتی را در بیست سال گذشته پشت سر گذاشته، در حال حاضر چگونه است و چه سمت و سویی به آینده  دارد؟ اینها پرسش‌هایی هستند که در بخش نخست این مقاله مورد توجه خواهند بود و جایگاه ارمنستان در درون این سیاست قفقازی، تحولات روابط آن با روسیه، و آینده‌ی روابط دو دولت، مهمترین موضوعات بخش دوم نوشتار حاضرند و سرانجام، پیامدها آن سیاست منطقه‌ای و این روابط دو جانبه برای دیگر کشورهای قفقاز و جمهوری اسلامی ایران نیز موضوعاتی هستند که در بخش سوم کندوکاو خواهند شد. نکته اصلی در این نوشته آنست که در نگرش ژئوپلتیک دولت روسیه، و در میان منطقه خارج نزدیک روسیه، پس از منطقه پیرامونی دریای سیاه، منطقه قفقاز جنوبی جایگاه دوم را دارد و ارمنستان اصلی‌ترین سنگر دفاعی در مقابل جریانات سیاسی و امنیتی غرب محور و اندیشه­های تاریخی بومی خارجی ستیز تلقی می‌شود که تفکرات قومی و عناصر هویتی در آنجا در برابر روسیه شکل نگرفته­اند.

کلید واژه‌ها: روابط ارمنی ـ روسی، قفقاز جنوبی، تاثیر بر ایران.

کردها در ارمنستان: گذشته، حال و چشم‌انداز فرارو

گودرز رشتیانی

کارشناس بنیاد مطالعات قفقاز

منطقه قفقاز به دلایل مختلف جغرافیایی و تاریخی از تنوع و تکثر کم‌نظیری از نظر زبانی، قومی ـ نژادی و اجتماعی برخوردار است که طی سده‌های مختلف شاهد تعاملات و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و در عین حال رویارویی های فراوانی بوده است. کردها یکی از اقوام مستقر در این منطقه هستند که تجربه‌ای طولانی از ارتباط با سیار ملل و قومیت‌های قفقاز را از سرگذرانده‌اند و به صورت گروه‌های جمعیتی در هر سه جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان به زندگی خود ادامه می‌دهند. کردهای ارمنستان علی‌رغم کاهش شدید جمعیت، به ویژه در دوره بعد از استقلال، هم‌چنان از فراوانی بیشتری برخوردار هستند (در حدود 40 هزار نفر) و افت این جمعیت نیز از شیب کمتری به نسبت دو جمهوری دیگر برخوردار است.

سیر تاریخی استقرار کردها در ارمنستان، مشارکت آنها در منازعات و تعاملات منطقه، روند جذب آنها در ساختارهای سیاسیـ اقتصادی جامعه ارمنی، بررسی علل کاهش جمعیت و مهاجرت و چشم‌انداز آتی کردهای ارمنستان از محورهایی است که در مقاله به آنها پرداخته خواهد شد.

کلید واژه‌ها: کُردها، ارمنستان، قفقاز، تحولات اجتماعی.

بازی برد - برد ارمنی در سیاست خارجی ایالات متحده امریکا و روسیه

سید مهدی حسینی‌تقی‌آباد

پژوهشگر بنیاد مطالعات قفقاز

در حالی‌که در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی کوشش‌های بی‌وقفه‌ و آشکار و پنهان امریکا برای ورود و نفوذ به کشورهای تازه استقلال یافته که با تعبیر حیاط خلوت روسیه از آن‌ها یاد می‌شد، ابعاد روز به روز فزاینده‌تری به خود گرفت، برخی از مناطق از جمله قفقاز به صحنه‌ی رقابت جدی روسیه و غرب بدل شد چنان‌که فراز و فرودهای سیاسی تا درگیری‌های نظامی در قفقاز را از منظر بیرونی باید نتایج رقابت‌های روسیه و غرب در این منطقه دانست. اکنون پس از گذشت نزدیک به دو دهه از فروپاشی شوروی، در منطقه‌ی قفقاز جنوبی که خاطره‌ی دو جنگ ناگورنو – قره‌باغ بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان (فوریه 1988 تا می 1994) و جنگ آگوست 2008 در اوستیا میان روسیه و گرجستان را یدک می‌کشد، از میان سه کشور این منطقه گرجستان با دولتی غرب‌گرا در شرایط قطع ارتباط دیپلماتیک با روسیه به سر می‌برد و از سوی دیگر ارمنستان و جمهوری آذربایجان نیز یک آتش‌بس شکننده‌ی 16 ساله را تجربه می‌کنند. از سویی در حالی‌که دولت‌های جمهوری آذربایجان و گرجستان مراحل عضویت در ناتو را در سطح عضو شریک طی می‌کنند، ارمنستان کشوری است که کماکان متحد راهبردی روسیه محسوب می‌شود و از میان کشورهای استقلال یافته از شوروی سابق از نزدیک‌ترین روابط با مسکو برخوردار است. از سوی دیگر در شرایطی به ظاهر تناقض‌آمیز، دولت ایالات متحده امریکا نیز روابط خوبی با ارمنستان دارد که از مصادیق این رابطه‌ی خوب می‌توان به رفت و آمدهای سیاسی در سطوح بالا و تخصیص کمک‌های مالی امریکا به این کشور اشاره کرد. بسیاری از صاحبنظران سیاسی فشارهایی که دولت ایالات متحده به ترکیه برای از سرگیری روابط سیاسی با ایروان و خارج ساختن این کشور از بن‌بست جغرافیایی، بدون در نظر گرفتن تعهدات مختلفی که ترکیه به جمهوری آذربایجان داده بود مبنی بر تقدم حل مناقشه ناگورنو – قره‌باغ بر آغاز هرگونه روابط ترکی – ارمنی، وارد ساخت را نشانه‌ی دیگری از اهمیت ارمنستان و آینده‌ی این کشور در سیاست خارجی امریکا می‌دانند. واقعیت این است که مقامات جمهوری آذربایجان به ویژه در یک سال اخیر بارها امریکایی‌ها را به جانبداری از ارامنه متهم کرده‌اند. در این مقاله ریشه‌های فراهم آمدن زمینه‌ی این بازی برد – برد ارمنی، چه تأثیر لابی ارامنه و دیاسپورای ارمنی در عرصه‌ی سیاست بین‌الملل و چه اولویت‌های سیاست خارجی امریکا و روسیه و رقابت این قدرت‌ها و از سوی دیگر اهمیت ایران و ترکیه به عنوان همسایگان ارمنستان و البته جمهوری آذربایجان در عرصه‌ی تصمیم‌گیری‌های سیاسی این قدرت‌ها، که برآیند آن می‌تواند عرصه‌ی مناسبی برای بازی برد - برد ارمنستان را فراهم آورد، مورد بررسی قرار می‌گیرد.

کلیدواژه: ارمنستان، ایالات متحده امریکا، روسیه، سیاست خارجی، بازی برد – برد

بررسی رویکرد دیپلماسی ارمنستان و ترکیه در بازگشایی مرزها

(بازتاب بازگشایی مرزها در چینش جدید منطقه، مدل های امنیتی ـ راهبردی و ارائه طرح جدید)

افسانه شیرانی

دانش آموخته علوم سیاسی دانشگاه اصفهان، دانشجوی روابط بین الملل در جمهوری ارمنستان

دکتر محمد ملک محمدی

عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان

فروپاشی اتحاد شوروی سابق در سال 1991 آثار و پیامد های مهمی بر منطقه و صحنه بین الملل برجای گذاشت. بارزترین تاثیر این فروپاشی به خلاء ژئوپولیتیکی قابل توجهی در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی منجر شد و تغییرات بنیادی در نقش بازیگران، قواعد بازی و بازتاب رفتاری کشورهای ذی نفوذ در بحران ها و چالش های این منطقه ایجاد نمود. یکی از بحران های منطقه قفقاز قطع روابط دیپلماتیک کشور ترکیه با ارمنستان است که پس از اوج گیری مناقشه قره باغ، در سال1993 مرزهای دو کشور بسته شد.

در سپتامبر سال 2008 میلادی با سفر رئیس جمهور ترکیه به ارمنستان فصل جدیدی از گفتگوی طرفین برای بازگشایی مرزها آغاز و تحت عناوین «برنامه راه» و یا «دیپلماسی فوتبالی» در محافل دیپلماتیک مطرح گردید که اخیرا همانطور که پیش بینی می شد به بن بست رسید و چالش جدیدی را در سیاست خارجه کشورهای ذی نفوذ در منطقه فراهم آورد. در چنین شرایطی بستر بسیار حائز اهمیتی برای جمهوری اسلامی ایران فراهم شده است تا با ایفای نقش میانجی زمام امور را در منطقه بدست گیرد و از نفوذ قدرتهای فرامنطقه ای در مرزهای شمالی جلوگیری نماید و مانع از ایجاد نوع دیگری از «سپر دفاع موشکی» آمریکا در این منطقه شود. چراکه پیش بینی می شود روند مذاکرات صلح ارمنستان و ترکیه به خروج نیروهای ارمنی از قره­باغ ختم شود و  نیروهای حافظ صلح یا ناتو در قره­باغ جایگزین آن شوند. با توجه به اختلاف­های اخیر آذربایجان با آمریکا و ترکیه و گرایش جمهوری آذربایجان به سوی ایران  نقش راهبردی و فعال جمهوری اسلامی ایران در شرایط حاضر حائز اهمیت می باشد. 

بی تردید بازگشایی مرزهای ارمنستان و ترکیه سبب پیدایش تغییرات بنیادین در عرصه منطقه ای و بین المللی خواهد شد و چینش جدیدی را در منطقه به ارمغان خواهد آورد. احتمال پیوستن ترکیه و ارمنستان به اتحادیه اروپا و به تبع آن عضویت این دو کشور در ناتو و از سوی دیگر تضعیف حوزه نفوذ روسیه دراین منطقه از پیامدهای بین المللی بازگشایی مرزهای این دو کشور خواهد بود.

در صورت ادامه مذاکرات و صلح ارمنستان و ترکیه، منطقه قفقاز شاهد بازیگران، قواعد بازی و متحدان و مخالفان جدیدی خواهد شد و در مجموع استراتژی ها تفاوت خواهند کرد و در این صورت قفقاز آینده به گونه ای جدید ترسیم می شود. در این مقاله پس از تحلیل نقش و تاثیر بازیگران داخلی (مخالفت برخی از احزاب و گروهای مخالف دولت، رفتارهای ملی گرایانه و احساسات قومی، وضعیت نا برابر اقتصادی)، منطقه ای و بین المللی، الگوهای راهبردی ـ امنیتی جدیدی در راستای تامین منافع کلیه کشورهای منطقه و ایجاد ثبات ارائه خواهیم نمود.

 بر مبنای سوال اصلی این مقاله یعنی: بازتاب بازگشایی مرزهای ارمنستان و ترکیه در چینش جدید منطقه؟، ابتدا به بررسی تغییر در نقش بازیگران، قواعد بازی و الگوهای رفتاری کشورهای ذی نفوذ در منطقه قفقاز خواهیم پرداخت و در چهار چوب این مباحث یک فرضیه اصلی و سه فرضیه فرعی این پژوهش را اثبات نموده و در پایان راهکارها و پیشنهاداتی را جهت بهبودی روابط و مناسبات کشورهای منطقه و همچنین راهکارهایی را جهت کاهش تهدیدات و چالش های پیش روی منطقه قفقاز ارائه می نماییم. منابع این مقاله به زبانهای ارمنی، فارسی، انگلیسی و روسی می باشد.

کلید واژه­ها: امنیت منطقه­ای، قفقاز جنوبی، سیاست خارجی، ارمنستان ـ ترکیه، بازگشایی مرزها، اشل جدید منطقه، جمهوری اسلامی ایران.

تلاشهای پنهان برای حذف ایران از میانجی­گری در بحران قره­باغ

دکترحسین احمدی

استادیار دانشگاه

قرائن و شواهد از ارائه برنامه­هایی دقیق توسط قدرتهای منطقه­ای و فرا منطقه­ای برای دور نگه داشتن ایران از فعالیتهای میانجی­گرایانه در بحران قراباغ حکایت دارد. نقطه عطف این تلاشها کوشش رئیس جمهوری وقت ایران مبنی بر برقراری آتش بس میان آذریها و ارمنیان بود. هنوز مرکب این عهدنامه که به وسیله آقایان هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور ایران و یعقوب محمداُف کفیل ریاست جمهوری آذربایجان و لئوتر پتروسیان رئیس جمهور ارمنستان در تاریخ هیجدهم اردیبهشت1371 / هفتم می 1992 درتهران امضا شده خشک نگشته بود که سقوط غیر مترقبه شهر شوشی تمام اقدامات ایران را بی اثر کرد.

عوامل درگیر در جنگ قراباغ سقوط شهرشوشی را برنامه دقیقی برای به چالش کشیدن سیاست خارجی ایران درمنطقه – به ویژه اجلاس تهران – مربوط می­دانند. مرخصی­های اجباری سربازان جمهوری آذربایجان مستقر در شهر شوشی – آن هم به صورت گروهی در طی ده روز – توسط وزیر دفاع جمهوری آذربایجان و به بازی گرفتن افرادی مثل روشن جواد اُف – که خواستار نقش فعال ایران در منطقه بود -  در این ماجرا دو دلیل اصلی بر این مدعاست.

در حادثه خوجالی که همه اتهامات متوجه روسها و ارمنیهاست، دلایلی حکایت از یک طرح اسرائیلی از طریق سازمان Arkenekon ترکیه برای مقابله با نفوذ ایران در منطقه دارد. این مقاله بر پایه تحقیق میدانی در قره‌باغ و مصاحبه با دست اندرکاران جنگ قره‌باغ مستقر در روسیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان، با هدف روشن کردن بعضی از جریاناتی را دارد که هدف آن کنار گذاشتن ایران از منطقه قفقاز بود.

روابط اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با ارمنستان با نگرشی ویژه بر اهمیت ژئوپلوتیکی جمهوری ارمنستان برای منافع ایران

رضا یوسفوند

استادیار دانشگاه پیام نور

تاریخ این دو کشور بدلیل پیشینه مشترک به شدت در هم عجین شده به گونه ای که مورخین ارمنی تا کنون با علاقه و اشتیاق هر چه تمام به مطالعه و تحقیق این دو کشور پرداخته اند.(به نقل از تاریخ آراکل، داوریژتسی، فصل مشترک تاریخ ایران و ارمنستان، ترجمه از ارمنی قدیم به جدید: واراک اراکلیان، ناشر انتشارات سوناکان، ایروان 1988م) ارمنستان دارای علایق فرهنگی و تاریخی فراوان با ایران است و ارامنه معتقدند در طول تاریخ در میان قدرتهای حاکم بر ارمنستان بهترین رفتار را از ایرانیان سراغ دارند. وجود قریب به دویست هزار ارمنی در ایران بعنوان بزرگترین اقلیت دینی که با کمال آزادی و در رفاه کامل اقتصادی به سر میبرند خود سندی زنده در این خصوص است . کشور ایران نیز در طول تاریخ پر فراز و نشیب خود با توجه به موقیت جغرافیایش برای همسایگان خود از جمله ارمنستان بسیار حائز اهمیت بوده و هست. کشور ارمنستان با داشتن خصوصیاتی همچون محصور بودن در خشکی و محاصره شدن توسط کشورهای دشمن یا حداقل غیر دوست، دارا بودن مذهبی متفاوت با کشورهای منطقه و تنها همسایه مسیحی ایران، دارا بودن مهاجران فراوان در سراسر جهان از جمله ایران دارای موقعیتی حساس برای کشور ایران است که لزوم تدوین سیاست خارجی و روابط همه جانبه متناسب با اهمییت آن  با لحاظ نمودن منافع ملی را کاملا ضروری مینماید . بنابراین شناخت و بیان منافع ملی ایران در ارمنستان جزء ضروریترین مقدمات برای پیشبرد مسائل اقتصادی قلمداد میگردد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال جمهوری  ارمنستان این کشور محصور در خشکی، بلافاصله با جمهوری آذربایجان وارد جنگ شده و راههای ارتباطی آندو سالهاست که به دلیل کشمکشهای سیاسی و مسئله قره‌باغ مسدود میباشد، همچنین ترکیه از ابتدای استقلال ارمنستان، این کشور را بدلیل کمک به ارامنه قره‌باغ مورد تحریم قرار داده است و راههای ارتباطی ارمنستان به ترکیه نیز مسدود میباشد هر چند که اخیرا تفاهم نامه هایی میان دو کشور ترکیه و ارمنستان به امضاء رسیده و در حال رایزنی می‌باشند و در صورت توافق پیامدهای کوتاه مدت و بلند مدتی بر منافع جمهوری اسلامی ایران بخصوص در قفقاز جنوبی بر جای خواهد گذاشت .روسیه نیز برای حفظ نفوذ سنتی خود در این منطقه، همواره مایل بوده که کشورهای قفقاز با همسایه های دیگر ارتباط کمتری داشته باشند لذا تفکرات هدایت شده ای که در آذربایجان علیه ایران تبلیغ میشده و میشود در این بستر معنی میشود .وضعیت بین ارمنستان و ترکیه نیز دور از این وضعیت نیست.گرجستان بعنوان تنها همسایه شمالی طی سالهای گذشته درگیر منازعات داخلی و خارجی بوده وفرصت چندانی برای توسعه روابط خارجی نیافته، لکن اخیرا این کشور نیز در حال رایزنی با مقامات ارمنی جهت توسعه روابط فی مابین میباشد . با این تفاسیر ایران تنها مسیر قابل اعتماد تلقی میگردد .بنابر این جمهوری اسلامی ایران میتواند با استفاده از موقعیت ژئوپلوتیکی منطقه و نیز عوامل فرا منطقه ای با گسترش روابط اقتصادی که در نهایت منجر به بهبود روابط سیاسی هم میگردد و با اتخاذ سیاستهای درست و کار امد و استوار نمودن دستگاههای مجری این بخش بیشترین منافع اقتصادی را نصیب خود سازد.

کلیدواژه‌ها: ایران، ارمنستان، روابط اقتصادی، ژئوپلیتیک.

روابط ارمنستان ـ ترکیه، بازگشایی مرز و مناقشۀ قره‌باغ

مهرداد جاجانی

دانشجوی کارشناسی ارشد مترجمی زبان انگلیسی

در سال 1993مرز دو کشور ارمنستان و ترکیه در پی اختلافات موجود بین این دو کشور  از جمله مناقشۀ قره باغ بسته شد و این مسئله  سال ها ادامه پیدا کرد. سال 2007 برای دو کشور ترکیه و ارمنستان آغازی مجدد جهت از سرگیری روابط بود که این روند با نخستین بیانیۀ رسمی پیرامون این روابط در دوم ماه آوریل همین سال کلید خود. در این بیانیه توافق وزارتخانه های امورخارجۀ ترکیه و ارمنستان جهت تدوین یک نقشۀ راه برای عادی سازی مناسبات فی ما بین اعلام و در مدت کوتاهی نقشۀ راه در 5 بند تنظیم شد.

 نکتۀ قابل توجه در این نقشۀ راه عدم پرداخت به مسئلۀ قره باغ به صورت جدی بود که باعث واکنش های شدید مقامات جمهوری آذربایجان و احزاب و نمایندگان اپوزیسیون ترکیه شد. نهایتاً این واکنش ها مقامات رسمی ترکیه از جمله رئیس جمهور، نخست وزیر و وزیر امور خارجۀ ترکیه را مجبور به  عقب نشینی و لحاظ کردن جدی مناقشۀ قره باغ در روند عادی سازی روابط با ارمنستان کرد. و از آن پس بود که  مناقشۀ قره باغ تبدیل به جزء لاینفک مذاکرات ترکیه و ارمنستان شد و هر جا سخن از روابط ترکیه و ارمنستان  می شد نام قره باغ هم به گوش می رسید.

در این روند اتفاقات ریز و درشت زیادی تا به امروز روی داده است و کشورهایی غیر از ترکیه و ارمنستان قصد تأثیرگذاری در این مسئله را داشته اند. به هر حال به نظر می رسد مناقشۀ قره باغ یکی از تعیین کننده ترین فاکتورها در روابط آتی ارمنستان و ترکیه و بازگشایی مرز بین دو کشور می باشد. لذا در این مقاله سعی خواهد شد با توجه به اهمیت بسیار بالای عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان و بازگشایی مرز دو کشور و همچنین تأثیر آن بر روابط این دو کشور با کشورهایی از جمله جمهوری اسلامی ایران، آذربایجان و روسیه و در نگاهی کلان بر امنیت منطقه، ضمن تشریح سیر مذاکرات دو کشور ارمنستان و ترکیه از آغاز تا به امروز ، عوامل مؤثر بر آن و آیندۀ این مذاکرات مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

اهمیت جمهوری ارمنستان در عرصه سیاست خارجی ایران

(طبق منابع ارمنی2009 ـ 1992)

تورج خسروی

کارشناس  ارشد تاریخ اسلام  و پژوهشگر «بنیاد مطالعات قفقاز»

تیگران سارگیسیان

دانشجوی دکتری دانشگاه دولتی ایروان

سید رحمت اله موسوی فر

کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی از دانشگاه تهران

جمهوری اسلامی ایران پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 که باعث تحول در جغرافیای سیاسی منطقه قفقاز و ظهور کشورهای مستقل جدید شد، کوشید تا در این منطقه حضور فعال پیدا کند. از این رو در نخستین اقدام، جمهوری‌های تازه استقلال یافته قفقاز جنوببی را به رسمیت شناخت که جمهوری ارمنستان یکی از آنهاست. این جمهوری در 21 سپتامبر1991 استقلال خود را اعلام کرد. اما ج.ا.ا استقلال آن‌را سه ماه بعد و در تاریخ25دسامبر1991 برسمیت شناخت و روابط خود را با آن‌ کشو بابیش از  6 ماه تاخیر دراوایل سال1992 آغاز کرد وتا امروز نیز ادامه دارد.

لازم به ذکر است که راجع به منافع و روابط ایران در قفقاز و با ارمنستان از دیدگاه ایرانیان تحقیقاتی صورت گرفته است اما در این مقاله می‌خواهیم  چگونگی و فراز و فرود روابط و منافع ایران را در قفقاز و به خصوص در ارمنستان را از دیدگاه ارمنیان و طبق منابع ارمنی ارزیابی کنیم.

کلید واژه‌ها: قفقاز، ایران، ارمنستان، سیاست خارجی

جایگاه آمریکا در سیاست خارجی جمهوری ارمنستان

حسن شکاری

دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای (آسیای مرکزی و قفقاز) دانشگاه تهران

حمیدرضا عزیزی

دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای (آسیای مرکزی و قفقاز) دانشگاه تهران

جمهوری ارمنستان با فروپاشی شوروی استقلال را تجربه کرد، اما این استقلال با بحران قره باغ و درگیری با جمهوری آذربایجان و بسته شدن مرزش با ترکیه همراه بود.این مساله موجب شد تا ارمنستان جهت بقای خود به سوی روسیه گرایش یافته و برای حفط امنیت خود به این کشور وابسته شود. اما محدودیت های فراوان جغرافیایی، مانند محاصره بودن در خشکی و فقدان منابع انرژی سبب شد که جمهوری آذربایجان به عنوان مهم ترین دشمن ارمنستان، با استفاده از منابع غنی نفت و گاز خود، موازنه را به سمت خود سوق دهد .این مساله موجب شد تا ارمنستان سعی کند نوعی استراتژی تکمیلی متقابل را اتخاذ کند که بر مبنای آن سعی می کند قدرت های خارجی و منطقه ای را در ارمنستان درگیر کرده و از سوی دیگر تعارض منافع آن ها را در جهت همگرایی هدایت نماید تا در سایه این همگرایی منافع قدرت ها، استقلال خود را حفظ کند.یکی از الزامات این سیاست خارجی، تلاش در درگیر ساختن بازیگران فرامنطقه ای مانند ایالات متحده، اتحادیه اروپا، ژاپن و حتی چین در مسایل امنیتی، سیاسی و اقتصادی ارمنستان می باشد. بنابراین ما با توجه به چارچوب نطری واقع گرایی سنتی، سعی خواهیم کرد به این سوال پاسخ دهیم که ایالات متحده آمریکا چه جایگاهی در سیاست خارجی ارمنستان دارد. در این راستا ابتدا به بررسی تحول سیاست خارجی ارمنستان در دوره های مختلف پرداخته و سپس جایگاه قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای را در این دوره ها مورد بررسی قرار داده و در نهایت به بررسی جایگاه آمریکا در این تحولات می پردازیم.

کلید واژه‌ها: استراتژی سیاست خارجی، دکترین امنیت خارجی، قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، استراتژی تکامل متقابل

روابط ایران ـ ارمنستان؛ چالش‌های پیش روی مناسبات سیاسی و اقتصادی

سید رحمت اله موسوی فر

کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی از دانشگاه تهران

تورج خسروی

کارشناس ارشد تاریخ اسلام از دانشگاه تهران و پژوهشگر «بنیاد مطالعات قفقاز»

منطقه  قفقاز از گذشته های دور تا کنون چه به عنوان بخشی از ایران و چه به عنوان حوزه نفوذ این کشور، همواره مورد توجه ایران بوده است. ارمنستان نیز به عنوان بخشی از قفقاز جنوبی از این قاعده مستثنی نبوده است. ایران و ارمنستان بر پایه‌ی اشتراکات فراوان تاریخی، فرهنگی و اجتماعی از زمینه های مناسبی برای برقراری روابط سیاسی و اقتصادی برخوردارند. امکانات و نیازهای ارمنستان در زمینه های انرژی، حمل و نقل، صنایع و معادن، نیروی کار ارزان و موقعیت جغرافیایی این کشور از یک سو و موقعیت مناسب ایران، منابع غنی انرژی و راههای مواصلاتی گسترده از سوی دیگر  از جمله ظرفیت های مطلوب دو کشور برای گسترش همکاری های اقتصادی و مناسبات سیاسی است. اما مسلماً بنا بر دلایلی تا کنون این دو کشور نتوانسته اند از ظرفیت های موجود به طور کامل استفاده نمایند. بنابراین، پژوهش حاضر می کوشد تا به واکاوی موانع و چالش های پیش روی روابط ایران و ارمنستان در زمینه مناسبات سیاسی و اقتصادی بپردازد. به نظر می رسد در این راستا عوامل داخلی از قبیل عدم بخش خصوصی قدرتمند در ایران و عوامل خارجی از فبیل رقابت روسیه با ایران ، تلاش ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا برای جلوگیری از پذیرش هر گونه نقش ایران در منطقه و دراین کشور نقش اساسی دارند. 

کلید واژه‌ها: ایران، ارمنستان، چالش ها، مناسبات سیاسی، اقتصاد

ارمنستان و مسائل امنیتی در قفقاز جنوبی

علیرضا نظیف

کارشناس ارشد ایرانشناسی از دانشگاه دولتی ایروان

قفقاز جنوبی هم از بعد استراتژیک و هم از بعد قومی ـ سیاسی و همچنین از بعد فرهنگی به بی‌ثباتی اجتماعی در جهان معروف شده است. مسائل امنیتی متداخل موجود نه تنها سه دولت مهم در قفقاز جنوبی - آذربایجان، ارمنستان و گرجستان – بلکه به منافع کشورهای همسایه نیز مربوط می‌شود. از جمله این کشورها؛ روسیه در شمال، ایران در جنوب، ترکیه، اوکراین، بلغارستان و یونان در غرب؛ کشورهای آسیای مرکزی، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان و قزاقستان در شرق هستند. به این آمیختگی باید منافع ایالات متحده، اتحادیه اروپا و بدون شک منافع چین را نیز افزود. در نتیجه، قفقاز جنوبی به واسطه عوامل بی ثبات کننده که از خارج مرزها هدایت می‌شوند، آسیب پذیر شده است. اختلافات قومی، تنوع سنن فرهنگی و هویت‌های متفاوت مردم، مشخصه بارز کل منطقه است که ممکن است در هرزمان خود آغازگر اختلافات و منازعاتی باشد که پتانسیل تبدیل شدن به مشکلات بزرگ تر را دارا می‌باشند. عملاً وضعیت پذیرفته شده مبنی بر وجود منازعه پایدار در قفقاز جنوبی بیشتر پدیده ای توهم انگیز است. علیرغم بسیاری از شکافهای فرهنگی، قومی، مذهبی، زبانی و جز اینها در منطقه، قفقاز جنوبی به منزلگاهی برای یک جامعه نسبتاً منسجم تبدیل شده است که انواع کاملی از گروه‌های قومی در منطقه‌ای مختلف را چه از نظر ظاهری و چه از نظر باطنی و نیز به لحاظ بسیاری از مقوله‌های اجتماعی، از جمله اولویت‌های اجتماعی مشترک، استانداردهای اخلاقی و رفتاری گرد هم آورده است. چیزی که در اینجا شاهد آن هستیم استقرار به اصطلاح یک ذهنیت قفقازی است. بنابراین تاکید یا مبالغه در مورد موضوعاتی که کشورهای منطقه را از هم جدا می‌کند، نمی‌تواند ویژگی‌های مشترک آنها را تحت الشعاع قرار دهد. این تشابه بنیادی ممکن است از هم زیستی چند قرنی در یک منطقه و به همان میزان از تاریخ دو قرنی مشترک با امپراطوری روسیه و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی ناشی شود. حتی زبان کشورهای مهم قفقاز جنوبی ـ که در واقع به خانواده های زبانی متفاوت تعلق دارند از جمله هند و اروپایی، قفقازی و ترکی ـ امروزه به یک اتحاد زبانی واحد یا Sprachbund  را تشکیل می‌دهند. به هر حال، به نظر می‌رسد عامل به اصطلاح تمدن که در اغلب اوقات به وسیله برخی نویسندگان (بخصوص نویسندگان آمریکایی) به طور اغراق آمیزی مورد تاکید قرار می گیرد، در مورد قفقاز صدق نمی‌کند. در جهان مدرن با تمام پیشرفت‌ها و گرایش‌های آن به سوی جهانی شدن، ویژگی‌های تمدنی به همان نسبت که بیشتر گسترش می‌یابند ـ مادامی که اقوام و مردم منطقه‌ای وجود داشته و پایدار باقی می‌مانند ـ از برخی جهات اعتبارشان را از دست می‌دهند. حال در این مقاله نگارنده به بررسی مسائل امنیتی در قفقاز جنوبی پرداخته و نقش و جایگاه ارمنستان را بر اساس موارد فوق بررسی می‌کند.

کلید واژه‌ها: ارمنستان، امنیت در قفقاز، بازیگران منطقه‌ای

ایران ـ ارمنستان: روابط دو همسایه خوب

سید حسین طباطبایی

رئیس اداره آسیای مرکزی و قفقاز سازمان فرهنگ و ارتباطات

روابط ایران و جهان ارمنی‌ها به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد و برای قرن‌ها با حضور طولانی مدت جامعه ارمنی در ایران، آشکار شده است. شمار ارمنی‌های ساکن ایران از زمان انقلاب اسلامی روبه نقصان گزارده است، اما هنوز آنان مهم‌ترین اقلیت مسیحی ایران را تشکیل می‌دهند. در اواسط دهه‌ی 1970، شمار ارمنی‌های ساکن ایران حدود 250000 نفر برآورد می‌شد و امروزه شمار آنان به حدود 150000 نفر می‌رسد(در باره این موضوع اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد). اکثر آنان در شهرهای تهران، اصفهان و تبریز ساکن‌اند. روابط ایران با جمهوری ارمنستان که مرز مشترک با ایران دارد. علاوه بر تأثیر از این ملاحظات عمدتاً تحت تأثیر ملاحظات دیگری است و اهمیت مشکلات موجود در روابط تهران ـ باکو را نشان می‌دهد. به علاوه درگیری ارمنستان و آذربایجان بر سر مناقشه قره‌باغ که سال‌ها به درازا کشیده و در امتداد مرزهای ایران واقع است، ایران را نگران می‌کند، علیرغم اینکه این مناقشه به ایران اجازه می‌دهد که نقش میانجی‌گرانه ایفا کند و بدین گونه نقش سیاسی مؤثرتری در قفقاز کوچک بازی کند. ارمنستان بین آذربایجان و ترکیه ـ که هر دو دشمن آن‌اند ـ و گرجستان بی‌ثبات محصور است و می‌کوشد که پیوندهای خود را با همسایه بزرگ جنوبی‌اش به منظور ترمیم محدودیت‌های ژئوپلتیکی سیاسی و جغرافیایی‌اش گسترش دهد. بنابراین، شرایط برای جمهوری ارمنستان مسیحی و جمهوری اسلامی ایران برای همکاری و نزدیکی بیشتر مناسب است.

اگر ارمنی‌ها در ایران قدرتی برای توازن فعالیت ترکیه در قفقاز کوچک می‌بینند و با آن، اختلاف تاریخی و ارضی ندارند، ایرانی‌ها نیز به سهم خود ارمنستان را سپری در برابر تأثیر ترکیه بر مرزهای شمال‌غربی خود، حتی در برخی جمهوری‌های آسیای میانه که اقلیت‌های بزرگ ارمنی زندگی می‌کنند، می‌بینند.

به علاوه برقراری پیوندهای نزدیک با ایروان، تهران بدون شک به دنبال جلب حمایت اقلیت‌های ارمنی پراکنده در اروپا، آمریکا و روسیه است. با توجه به این امر، نزدیکی ایران به ارمنستان امکان تثبیت یک اتحاد غیررسمی بین روسیه و ایران را موجب می‌شود.

روابط ایران و ارمنستان بر گسترش روابط اقتصادی ایران و ارمنستان تأثیر مثبت می‌گذارد. ایران نزدیک‌ترین شریک تجاری ارمنستان است و ارتباطات زمینی و هوایی دو کشور آشکارا در چند سال اخیر گسترش یافته و همراه با صدور کالاهای مصرفی، ایران درصدد تأمین برق، گاز و نفت ارمنستان نیز برآمده است. در نوامبر 2001 دو کشور موافقت‌نامه‌ای امضا کرده‌اند که واردات گاز ترکمنستان و ایران را از مسیر ایران ممکن می‌سازد و می‌تواند سبب همبستگی اقتصادی بیشتر دو کشور شود.

کلید واژه‌ها: ارمنستان، ایران، میانجیگر، بازیگران منطقه.

بررسی راه‌کارهای موجود در معادلات منطقه‌ای

از جمله مناقشه قره‌باغ و روابط ترکیه‌ای ـ ارمنستانی

دکتر جواد وعیدی

معاون سابق شورای عالی امنیت ملی

در حالی‌که در سه کشور کلیدی امریکا، روسیه و فرانسه، در اولی لابی ارامنه، لابی دوم و در روسیه و فرانسه لابی اول است باید در تحولات منطقه ردپای این نیروهای قابل توجه و راهبردی را مورد ملاحظه قرار داد به ویژه هنگامی‌که توجه شود که موضوع گشایش مرز ارمنستان و ترکیه بخشی از طرح کلی برای محدودسازی قدرت مانور ایران است و موضوع ایران همواره در تصمیم‌گیری‌های ارامنه در مورد طرح‌های منتهی به سازش از اهمیت کلیدی برخوردار بوده است اما واقعیت این است که همواره امکان تحقق بازگشایی مرز بین ترکیه و ارمنستان وجود داشته است، چون این نیاز دوطرفه برای ارمنی‌ها و ترکیه‌ای‌ها بوده است. ترک‌ها نیاز به این گشایش مرزها نیاز دارند برای اینکه بازیشان در قفقاز جنوبی محدود به همان مرز 12 کیلومتری با نخجوان بوده است و ترکیه در راستای منافع درازمدتش همواره نیاز جدی به گشایش این مرزها داشته است. اما در رابطه با اصالت بهبود روابط دو کشور چگونه است باید گفت که این روابط به دلیل یکی از شروط مهم اتحادیه اروپا برای ترکیه برای الحاق به اتحادیه اروپا مبنی بر بهبود روابط با ارمنستان اصالت دارد یعنی ترکها نیاز دارند که برای پیوستن به اتحادیه اروپا رابطه‌شان را با ارمنستان بهبود ببخشند اضافه بر این ترک‌ها می‌دانند که اگر امریکایی‌ها از پیوستن آنها به اتحادیه اروپا پشتیبانی کامل نمی‌کنند باز یکی از دلایل عمده آن این است که لابی ارامنه مانع این ارتقای حمایت ایالات متحده از پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا است. این حرف باز موکول به نقش مثبت لابی ارامنه است که آن‌هم در گرو بهبود روابط است. اضافه بر این جناب آقای علی‌بابایی اشاره کردند که جنگی که در گرجستان اتفاق افتاد من بر خلاف اینکه برخی اعتقاد دارند که روسها سفارش این کار را دادند من دقیقا اعتقاد دارم که این سفارش امریکاییها است امریکاییها محور شرق غرب را در قفقاز که حالا اشارتا می‌گویم که محور شمال جنوب در قفقاز یعنی محور پروروس محسوب می‌شود و محور شرق غرب یعنی مجور پروغرب، اضافه بر خط باکو تفلیس جیحان که خط انتقال انرژی بر اساس محور شرق است خط ترانس اویل که خط حمل و نقل است در این چارچوب است یک موقعی یک چارچوی منطقه‌ای تشکیل شد تحت عنوان GUAM که برخی افراد خوش ذوق می‌گفتند که گوآم یعنیgo America  یعنی برو امریکا، گوآم متشکل از آذربایجان، گرجستان، اوکراین به علاوه مولداوی بود. در هر صورت به نظر م‌یرسد که وقتی روسها نشان دادند که آمده‌اند که گرجستان را بازگردانند خود روسها اعتقاد دارند که اصطلاح کلوچ (کلید) قفقاز گرجستان است روسها این را قبول دارند خود قفقازیها هم قبول دارند. روسها با اعتقاد استراتژیک به این مطلب تکلیف آبخازیا و اوستیای جنوبی را دارند روشن میکنند اگر می‌خواهید بفهمید که روس‌ها و آقای پوتین جدی هستند در بازگشت اقتدار روسیه به گرجستان در واقع آنها سفارش دهنده ترکیه بودهاند که برود سراغ ارمنستان برای آلترناتیو خط لوله. یکی از آرزوهای تیم قراباغی‌ها من این را از مذاکرات خودم با قراباغی‌ها می‌گویم این است که خط لوله نفت آذربایجان از قراباغ و از ارمنستان بگذرد تعبیرشان این است می‌گویند که عبور این خط لوله به معنای فرصتی برای احیای اقتصادی‌شان است.

کلید واژه‌ها: ارمنی ـ ترکی، ارمنی ـ آذری، گوام و پیمان‌های منطقه‌ای، راه حل مناقشه قره‌باغ.

چشم انداز آتی کریدور حمل و نقل و انتقال انرژی «تراسیکا» در قفقاز جنوبی

بر اساس الگوی تفاهم و همکاری متقابل با ایران

حامد کاظم زاده

کارشناس بنیاد مطالعات قفقاز دانشگاه تهران

کریدور تراسیکا پس از فروپاشی شوروی سابق در سال 1993 به عنوان یک مسیر ترانزیتی در منطقه اوراسیا مطرح و در سال 1998 با هدف توسعه روابط اقتصادی، حمل و نقلی و تجاری کشورهای حوزه دریای سیاه، قفقاز و حوزه دریای خزر راه اندازی شد. اعضای این کریدور کشورهای رومانی، مولداوی، بلغارستان، اوکراین، ترکیه، گرجستان، ارمنستان، آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، تاجیکستان و جمهوری اسلامی ایران هستند و عضویت کشورهای افغانستان و پاکستان در دست بررسی است.

تاکنون نقل و انتقال کالا در مسیر اصلی کریدور تراسیکا شامل چهار مرحله تخلیه و بارگیری برای عبور از دریای سیاه و دریای خزر غیر قابل تو جیه بوده است که مجموع این تخلیه و بارگیری، هزینه‌های بالایی را تحمیل می‌کرد، اما با الحاق جمهوری اسلامی ایران به موافقتامه تراسیکا، مسیر آن توسعه می‌یابد و علاوه بر مسیر دریای سیاه، مسیر زمینی بلغارستان ـ ترکیه ـ جمهوری اسلامی ایران، قفقاز ـ ایران و آسیای مرکزی ـ ایران نیز که مناسب‌ترین و اقتصادی‌ترین مسیر دسترسی اروپا به آسیا به شمار می‌رود، به مسیرهای تراسیکا اضافه می‌شود که یقیناً منافع اقتصادی، تجاری و سیاسی عمده‌ای را برای کشورمان در پی‌دارد. اهداف الحاق ایران به این کریدور، افزایش همکاری و همگرایی‌هایی منطقه‌ای با هدف توسعه روابط اقتصادی و تجاری، انتقال ارزان انرژی به اروپا، بررسی و تدوین استراتژی اساسی برای تنظیم اصول ترانزیت در منطقه بازارهای اصلی تولید و مصرف آسیای مرکزی و قفقاز، تسهیل و تسریع در حمل ونقل بین المللی و ترانزیت بین کشورهای منطقه با اتحادیه اروپا، ارتقای استاندارد سازی زیر ساخت های حمل و نقل جاده‌ای و ریلی و توجه به حمل و نقل ترکیبی، استفاده از منابع مالی مصوب در برنامه‌های تأمین مالی کریدور تراسیکا، تأمین ایمنی عبور و مرور کالاها و حفاظت از محیط زیست و استفاده از معافیت‌های مالیاتی و عوارض و کاهش تعرفه‌ها است.

به هرحال تقویت همکاری در این کریدور با تاکید بر حمل و نقل زمینی و انتقال انرژی در حوزه قفقاز جنوبی (موضوع مورد مطالعه این مقاله) نه تنها می‌تواند در همکاری و همگرایی منطقه‌ای مفید واقع گردد بلکه در ایفای نقش جمهوری اسلامی به عنوان بازیگر اصلی معادلات منطقه‌ای مثبت بوده و تعاملات اقتصادی ـ تجاری و در نهایت سیاسی سه کشور قفقاز جنوبی با جمهوری اسلامی ایران را افزایش می‌دهد. تا کنون بدلیل کارشکنی‌های غرب، ایران نتوانسته این نقش را به خوبی ایفا کند و انتقال انرژی و ترانزیت از دریای خزر به اروپا معمولا از طریق جمهوری آذربایجان و گرجستان انجام شده است که برای طرف سوم هزینه‌های گزافی به همراه داشته است. تعاملات دو جانبه با کشورهای قفقاز جنوبی و بهبود وضعیت حمل و نقل از طرف ایرانی مطمئناً در دراز مدت، کفه ترازو به سمت جمهوری اسلامی ایران سوق می‌دهد.

کلید واژه‌ها: تراسیکا، قفقاز جنوبی، نقش ارمنستان، انتقال انرژی، ترانزیت.



[1]. Caucasus

[2]. Transcaucasia

[3]. Dagestan

[4]. Chechenya

[5]. Ingushetia

[6]. North Ossetia

[7]. Kabardino-Balkaria

[8]. Karachai-Cherkessia

[9]. Adygea

[10]. Kerasnodar Keray

[11]. Stavropol

[12]. BTC

[13]. Novorossiysk

 [14]. افشردی، 1381، صص72ـ77

[15]. نوعی مذهب و باور آمیخته با ادیان ایران باستان همچون مهرپرستی و مزداپرستی

[16]. افشردی، 1381، ص 80