دکتر حسین احمدی

سوابق علمی - پژوهشی

دکتر حسین احمدی

سوابق علمی - پژوهشی

همایش ملی جواد خان گنجه ای(مرزدار ایرانی قفقاز)

  

همایش ملی جوادخان گنجه­ای(مرزدار ایرانی در قفقاز)

محل برگزاری: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران / تهران / پاییز 138

عنوان مقاله : قراباغ نامه­ها ؛ ایران گرائی جوادخان گنجه­ای 

  

زمان بندی برنامه:

 

سخنران

موضوع سخنرانی

ساعت

تلاوت آیاتی از قرآن کریم

ـــــ

05/9-9

دکتر حسین احمدی    دبیر همایش

گزارشی از چگونگی  شکل گیری همایش

15/ 9-05/9

 

جلسه اول

25/10- 15/9

آقای دکتر موسی حقانی  مدیر پژوهش موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

رئیس جلسه

ــــ

آقای محمد بهمنی قاجار پژوهشگر  قفقاز

تبار و پیشینه جواد خان گنجه ای

35/9-15/9

آقای علی پور صفر  پژوهشگر قفقاز

قلمرو خاندان زیاد اُغلی قاجار

55/9-35/9

 آقای مسعود عرفانیان پژوهشگر  تاریخ آذربایجان

جواد گنجه ای در منابع جمهوری آذربایجان

15/10-55/9

پرسش و پاسخ

ــــ

25/10-15/10

پذیرایی             

45/10-25/10

جلسه دوم

12-45/10

دکتر مرتضی صفاری مدیرکل کشورهای مشترک المنافع وزارت خارجه

رئیس جلسه

آقای دکتر رحیم رئیس نیا   پژوهشگر تاریخ آذربایجان

نبرد جواد خان با روسها

05/11-45/10

آقای محمدعلی بهمنی قاجار  پژوهشگر قفقاز

فرزندان و بازماندگان جواد خان گنجه ای

25/11-05/11

آقای دکتر حسین احمدی  استاد دانشگاه

قراباغ نامه ها؛ ایران گرائی جوادخان گنجه ای

45/11-25/11

پرسش و پاسخ

55/11-45/11

نماز و ناهار

 

55/11

 

 فهرست مطالب

مقدمه دبیر همایش / دکتر حسین احمدی                                                                                            1                   

برنامه همایش                                                                                                                                    3

خلاصه مقالات :

تبار و دودمان جوادخان زیاد اوغلی قاجار / محمد بهمنی قاجار                                                                4

قلمرو خاندان زیاد اوغلی قاجار/ علی پور صفر                                                                                     12

جواد خان گنجه ای به روایت منابع و مأخذ جمهوری آذربایجــان / مسعــــود عرفانیان                              14

جواد خان گنجه ای در برابر روسها / دکتر رحیم رئیس نیا                                                                   16

فرزندان و بازماندگان جوادخان گنجه ای / محمدعلی بهمنی قاجار                                                         18

قراباغ نامه ها؛ ایران گرائی جواد خان گنجه ای / دکتر حسین احمدی                                                  22

اقدامات حوزه مطالعات سیاست خارجی از دیماه 83 تا مرداد86.                                                            24

 

مقدمه: 

حسین احمدی*

 

با روی کار آمدن خاندان رومانف به ویژه از دوره سلطنت پتر کبیر همه عوامل ممکن برای توسعه طلبی ارضی روسیه فراهم شد. سقوط صفویه به وسیله افاغنه غلزایی و ابدالی  روس ها را در انجام رساندن امر مور نظر تحریص کرد.  با به قدرت رسیدن تهماسب قلی خان و شکست سنگین  عثمانی ها،  خروج سریع  صدهزار  نیروهای روسی از استان های گیلان و مازندان طبق دو عهدنامه گنجه و رشت فراهم شد.

نادر با استفاده از نبوغ نظامی خویش، ایرانی قدرتمند و یکپارچه به وجود آورد اما  جنگ های فرسایشی و طولانی مدت باعث نابودی اقتصاد ایران و حذف بسیاری ازجوانان ایرانی شد که پس از مرگ  نادر  به نوعی گریبان جامعه را گرفت.  فتور و ضعف  سلسله زندیه،ایران را به سوی تجزیه شدن  نزدیک ساخت.

گرچه آقا محمدخان با حکومت کوتاه خویش مجدداً مرزهای ایران را احیا کرد، اما کاترین امپراتریس روسیه نیز با اطلاع از حضور خان قاجاردر قفقاز والرین زبوف  را با شصت هزار سپاه مامور قفقاز نمود. آقا محمدخان نیز در دومین حضور خود در قفقاز ضمن تصرف قلعه شوشی، ابراهیم خلیل خان جوانشیر را به طرف جاروبلکان فراری داد. اما  باگذشت یک ماه خان قاجار در قلعه شوشی به قتل رسید.

همزمان با قتل آقا محمدخان قاجار، کاترین امپراتور روسیه  نیز درگذشت. در نتیجه فرزند وی پل اول فرمان عقب نشینی سپاهیان روسی به فرماندهی زبوف را صادر کرد. پس از دوسال حکومت پل، موقعی که فرزند وی الکساندر اول به قدرت رسید ظاهراً همه چیز مهیای حضور روسها در قفقاز شد . سپاهیان روسی به فرماندهی سیسیانوف ضمن حضور در قفقاز، بعضی از خوانین ایرانی منطقه را با  زر ، زور و تزویر و با انعقـــــــاد  عهدنامه های دو طرفه به سمت خود کشاندند. در این میان جوادخان گنجه ای  در مقابل هجوم روس ها مقاومت کرد و جان خود و بعضی از افراد خانواده خود را در راه پاسداری از مرزهای ایران از دست داد.

حوزه مطالعات سیاست خارجی موسسه مطالعات سیاست خارجی در سال اتحاد ملی و انسجام اسلامی وظیفه خود می داند  که با تحقیق و تعمق بیشتر درخصوص جوادخان گنجه ای و خاندان وی گامی کوچک در راستای پاسدارای از اهداف ملی برداشته باشد.  

---------- 

دبیر همایش و مسئول حوزه سیاست خارجی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

 

 

تبار و دودمان جوادخان زیاد اوغلی قاجار

محمد بهمنی قاجار*

 

جواد خان قاجار آخرین حکمران ایران در گنجه که در سال 1218 قمری در آغاز جنگ های ایران و روس و در جریان تهاجم سپاهیان روسیه تزاری به فرماندهی ژنرال سیسیانوف به گنجه کشته شد و با در گذشت او حاکمیت دولت ایران در گنجه نیز به پایان رسید، جوادخان آخرین فرد خاندان زیاداوغلی قاجار است که بیش از سیصد سال بر گنجه و قرا باغ فرمانروائی کردند و در واقع نماد حاکمیت ایران در قفقاز به شمار می رفتند، اجداد بزرگ جواد خان خضر بیگ قاری میش قاجار اولین فرد از خاندان زیاد اوغلی قاجار بود که در صحنه سیاسی ایران پدیدار گردید خضر بیگ نزدیک سال 900 قمری از آناتولی و شام به همراه ایل قاجار به ایران آمده و در مسلک پیروان صفوی درآمد. امت بیگ فرزند خضر بیگ قاری میش نزدیک به سال 907 قمری به حضور شاه اسماعیل رسید و لقب زیاد اوغلی گرفت، فرزند امت بیگ شاهوردی سلطان زیاد اوغلی جد جواد خان و جد خاندان سلطنتی قاجاریه بود که نامدارترین شخصیت در دودمان زیاد اوغلی است ، شاه اسماعیل در تعلیم و پرورش ، شاهوردی خان کوشش نمود، شاهوردی خان درعصر شاه طهماسب بیش از پیش نیرومند گردید و اولین کسی ازخاندان زیاد اوغلی قاجار بود که در سال 961 قمری به فرمانروائی قرا باغ منصوب گردید و گنجه را کرسی نشین ایالت قرا باغ کرد. شاهوردی خان در جنگ های ایران با عثمانی و شورشیان لزگی و گرجی، هنرنمایی های جنگی فراوان از خود نشان داد. تمامی خاندان زیاد اوغلی تا زمان جواد خان از طرف دولت ایران در قرا باغ فرمانروایی کردند، از جمله معروف ترین حاکمان این خاندان رئیس خان فرزند شاهوردی خان بود که در زمان شاه طهماسب به حکومت استرآباد منصوب شد ، یکی از پسران او حسین خان زیاد اوغلی جد خاندان سلطنتی قاجار بود که در سال 1007 قمری به امر شاه عباس از گنجه به استرآباد آمد و به حکومت آنجا منصوب شد.   فرزند دیگر خلیل خان ، محمدخان زیاداوغلی قاجار بود که در سال 996 قمری به بیگلر بیگی قرا باغ منصوب شد و تا سال 1024ق که در جنگ با گرجیان کشته شد به فرمانروایی خود ادامه داد، پس از محمد خان به ترتیب سه تن از فرزندان او به نام های مرشد قلی خان ، محمدقلی خان و مرتضی قلی خان به حکومت قرا باغ رسیدند، از دیگر مهره های نامدار خاندان زیاد اوغلی، اغورلوخان است که عده ای از تاریخ نگاران او را فرزند محمدعلی خان و برادرزاده مرتضی قلی خان می دانند، پس از اغورلوخان، کلبعلی خان زیاد اوغلی به حکومت رسید که دوران  حکومت وی ، همزمان با سقوط اصفهان به دست افغانها بود، پس از کلبعلی خان فرزند وی که او نیز اغورلوخان نام داشت. به فرمانروایی قرا باغ می رسد، اغورلوخان در نشست مغان با پادشاهی نادر و خلع صفویه مخالفت می کند . اما این موضوع مانع نشد تا پس از به شاهی رسیدن نادر، وی با تمام توان خود به نادرشاه خدمت ننماید. اغورلوخان در جایگاه یکی از امیران لشکر نادرشاه در جنگ با لزگی ها در سال 1151 قمری کشته شد پس از اغورلوخان برادرش حسنعلی خان به حکومت رسید و پس از حسنعلی خان شاهوردی پدر جوادخان به مقام بیگلر بیگی قرا باغ رسید. جواد خان زیاد اوغلی قاجار از سال 1200 قمری حکومتی را که نزدیک به 300 سال از پدران خود به ارث برده بود، در اختیار می گیرد و به فرمانروایی گنجه می رسد.

خوانین زیاد اوغلی قاجار که بر بیگلر بیگی قرا باغ به مرکزیت گنجه حکومت کردند.

1- شاهوردی سلطان زیاد اوغلی فرزند  خلیل خان زیاد اوغلی قاجار فرزند شاهوردی سلطان

2-  ابراهیم خان زیاد اوغلی قاجار فرزند شاهوردی سلطان

3-  یوسف خلیفه زیاد اوغلی قاجار فرزند شاهوردی سلطان

4-  محمدخان زیاد اوغلی قاجار فرزند خلیل خان

5-  حسین خان فرزند خلیل خان

6-  مرشد قلی خان زیاد اوغلی قاجار فرزند محمدخان

7-  محمدقلی خان زیاد اوغلی قاجار فرزند محمدخان

8-  مرتضی قلی خان زیاد اوغلی قاجار فرزند محمدخان

9-  اقراغان  خان فرزند مرتضی علی خان زیاد اوغلی قاجار

10- اغورلوخان زیاد اوغلی قاجار

11- کلبعلی خان زیاد اوغلی قاجار

12- اغورلوخان زیاد اوغلی قاجار فرزند کبعلی خان

13- حسینعلی خان زیاد اوغلی قاجار فرزند کبعلی خان

14- شاهوردی خان زیاد اوغلی قاجار

15-  محمدحسن خان

16- ازسال 1198 تا 1197 گنجه در تصرف ابراهیم خان قرا باغی بود

17- حاج بگ

18- جوادخان زیاد اوغلی قاجار فرزند شاهوردی خان

- قارمش خضر، خضر بیک قاجار- در حدود سال 900  قمری از آناتولی و شامات به ایران آمده و در مسلک پیروان صفویه درآمد.

- امت بیک زیاد اوغلی قاجار – فرزند قاری مش خضر، خضر بیک، مقارن سال 907 قمری به حضور شاه اسماعیل صفوی رسید و به لقب زیاد اوغلی نایل گردید.

- شاهوردی سلطان زیاد اوغلی فرزند امت بیک در دوران فرمانروایی  شاه اسماعیل (930- 907) مورد توجه شاه واقع شد و در تعلیم و پرورش او کوشید ، او در زمان شاه تهماسب به رتبه ایالت قرا باغ و بیگلر بیگی ایل و اویماقامت قاجار نائل آمد و از سال 961  قمری که بیگلر بیگی قرا باغ به مرکزیت گنجه تاسیس شد، تا سال 971  قمری که در گذشت حاکم آنجا بود،  هنرنمایی های جنگی او در متن مقاله آمده است.

- خلیل خان زیاد او غلی قاجار فرزند شاهوردی خان ، در زمان بیگلر بیگی پدرش در گنجه به حکومت استرآباد منصوب گردید و در سال 977 قمری در وقتی که از حکومت استرآباد، معزول شده بود، در نزاع با اسکندر بیک افشار که درجه ایالت یافته بود کشته شد.

- ابراهیم خان زیاد اوغلی قاجار فرزند دیگر شاهوردی خان پس از فوت پدرش از سال 971  قمری تا سال 983 به مدت 12 سال حکومت کرد.

- یوسف خلیفه زیاد اوغلی قاجار فرزند شاهوردی پس از فوت برادرش ابراهیم خان زیاد اوغلی قاجار به حکومت رسید و فقط تا سال 984 حکومت قراباغ را داشت و همزمان با جلوس شاه اسماعیل دوم کشته شد و پس از آن در زمان حکومت شاه اسماعیل دوم (985-984) و زمان فرمانروائی برادرش، شاه سلطان محمد (985-985) حکومت قراباغ در اختیار زیاد اوغلی ها نبود. و در این مدت امام قلی خان قاجار در آنجا به مدت ده سال حاکم بود ، با شروع شاهنشاهی شاه عباس مجدداً زیاد اوغلی ها به حکومت قراباغ بازگشتند.

- محمدخان زیاد اوغلی قاجار فرزند خلیل خان پس از جلوس شاه عباس در سال 996  ق به بیگلر بیگی قراباغ منصوب شد و تا سال 1024 ق که در جنگ با گرجیان کشته شد در این سمت بود.

- حسین خان زیاد اوغلی قاجار فرزند خلیل خان، در سال 1014 ق از طرف شاه عباس رسماً به عنوان بیگلر بیگی قراباغ و پس از فتح قراباغ و گنجه در سال 1015 ق حکومت قراباغ مجدداً به محمدخان زیاد اوغلی قاجار تفویض شد.

- مرشد قلی خان فرزند محمدخان زیاد اوغلی پس از فوت پدرش به حکومت قراباغ می رسد و فقط چند سال حکومت می کند .

- محمدقلی خان فرزند دیگر محمد خان زیاد اوغلی ، پس از برادرش مرشد قلی خان به حکومت قرابــــــاغ می رسد، محمدعلی خان در سال1307 ق /1628م  عزل می گردد . ولی در زمان حکومت شاه صفی ق 1082-1038 در سال 1041ق مجدداً به بیگلر بیگی قراباغ منصوب می شود. طبق  آنچه در کتاب نظام ایالات در دوره صفوی نوشته رهربرن در صفحه 51 آمده، مشخص می گردد که حکومت محمدقلی خان تا پایان فرمانروائی شاه صفی (1052-1038) در قراباغ ادامه داشته و پس از آغاز دولت شاه عباس دوم نیز مجدداً در بیگلر بیگی قراباغ حکومت داشته است حکومت محمدقلی خان حداکثر تا سال 1056 هجری قمری طول کشیده، زیرا در هنگامی که در چهارمین سال پادشاهی شاه عباس دوم (1077-1052) یعنی 1056ق، محمد معصوم ابن خواجگی اصفهان به عنوان وزیر مأمور قراباغ می گردد، مرتضی قلی خان حاکم قراباغ بوده است و بنابراین به نظر می رسد، مرتضی قلی خان در 1056ق به تازگی پس از مرگ قلی خان به حکومت منصوب شده باشد . محمد معصوم ابن خواجگی طبق آنچه در کتاب خلاصه السیّر صفحه 323 به تحریر آورده از بیماری و مرگ محمدقلی خان خبر داده و می نویسد : ((آخر الامر به جهت عرض مرضی که به وجود او فایز شده بود و به هیچ وجه علاج پذیر نبود دنیای فانی را وداع نمود، به دارالبقا شتافتند)) ن، ک به:  محمد معصوم بیگ بن خواجگی اصفهانی، خلاصه السیر (تاریخ روزگار شاه صفوی) زیر نظر ایرج افشار انتشارات علمی، چاپ اول تابستان 68 صفحات 317 تا 325 و مقدمه کتاب مذکور به قلم ایرج افشار.

- مرتضی قلی خان پسر محمدخان زیاد اوغلی پس از فوت محمدعلی خان برادر بزرگش در زمان حکومت شاه عباس دوم (1077- 1052) از حدود سال 1056 ق در قراباغ خود و پسرش حکومت داشتند.

- اقراغان خان پسر مرتضی قلی خان که تا به سال 1073 ق در قراباغ حاکم بود.

- اغورلوخان زیاد اوغلی قاجار از توشقان بیگ 1073ق و در اواخر پادشاهی، شاه عباس دوم (1077 -1052) به بیگلر بیگی قراباغ(به مرکزیت گنجه) منصوب گردید. در بعضی تواریخ از او به عنوان عموزاده مرتضی قلی خان یاد کرده اند و در بعضی نوشته ها اغورلوخان را پسر محمدقلی خان زیاد اوغلی و برادرزاده مرتضی قلی خان دانسته اند که در متن مقاله به این موارد اشاره شده است.

- کلبعلی خان زیاد اوغلی قاجار از سال 1106ق  در آغاز پادشاهی  شاه سلطان حسین صفوی (1135-1105) به بیگلر بیگی قراباغ تعیین می گردد.

 - اغورلوخان زیاد اوغلی قاجار فرزند کلبعلی خان در هنگام شاهنشاهی نادرشاه افشار و از سال 1148ق به حکومت قراباغ تعیین می گردد ، او در سال 1151 در جنگ با لزگیان کشته می شود.

- حسنعلی خان زیاد اوغلی قاجار فرزند دیگر کلبعلی خان ابتدا در سال 1138ق به ایالت بردع تعیین می گردد و در سال 1151 ق بعد از کشته شدن برادرش اغورلوخان به مقام بیگلر بیگی قراباغ تعیین می گردد ، او تا سال 1155 هجری و یا به روایتی تا  1156 ق  حاکم گنجه بود و به قولی تا آخر حکومت نادرشاه افشار همچنان حاکم قراباغ بوده است.

- شاهوردی خان زیاد اوغلی قاجار از سال 1160 ق به حکومت گنجه رسید و به روایت بعضی تواریخ تا سال 1174ق در حکومت گنجه و بیگلر بیگی قراباغ برقرار بود. البته در پاره ای از تواریخ تا حدود سال 1179  قمری از او به عنوان بیگلر بیگی قراباغ نام برده شده است که در متن مقاله به این موارد پرداخته شده است، به نظر می رسد شاهوردی خان فرزند اغورلوخان باشد، زیرا با توجه به اینکه جوادخان پسر شاهوردی خان اسم فرزند خود را اغورلوخان گذاشته ، بنابراین با توجه  همان دلیل نامگذاری نوادگان به اسم اجدادشان ، جواد خان ، نام پسرش را به اسم پدر بزرگش اغورلوخان گذاشته است.

- محمدحسن خان پس از شاهوردی خان به حکومت رسید، منابعی که پایان حکومت شاهوردی خان را 1174 ق نوشته اند، دوره حکومت محمدحسن خان را از سال 1174 تا 1175 نوشته اند و در بعضی تواریخ نیز آمده که پس از شاهوردی خان پسرش جواد خان به قدرت رسیده است .

- در سال 1195 تا 1197 گنجه در تحت اختیار ابراهیم خان جوانشیر بود.

- پس از تسلط مجدد خاندان زیاد اوغلی بر گنجه که در سال 1198 پیش آمد، حاجی بگ که نسبت او با حاکم پیشین مشخص نیست به حکومت رسید و تا سال 1200 حاکم گنجه بود.

- جوادخان زیاد اوغلی قاجار فرزند شاهوردی خان زیاد اوغلی قاجار که از سال 1200 قمری و در دوره شاهنشاهی آقا محمدخان قاجار و اوائل شاهنشاهی فتحعلی شاه قاجار تا سال 1218 قمری حکمران گنجه بود و در این سال درهنگام یورش سپاهیان روس به شهر گنجه و در آغاز جنگ اول ایران و روس، به همراه فرزند ارشدش حسینقلی خان کشته شد ، فرزند دیگر او اغورلوخان پس از پیروزی سپاه ایران بر قوای روس در آغاز جنگ دوم ایران و روس و در پی باز پس گیری گنجه توسط لشگریان ایران، به فرمان شاهزاده عباس میرزا نایب السلطنه به عنوان حاکم گنجه تعیین شد، ولی او فقط چند ماه حاکم گنجه بود زیرا پس از شکست ایران از روسیه و عقد قرارداد ترکمانچای  و تصرف مجدد گنجه به وسیله قوای روسیه تزاری، برای همیشه به حکومت زیاد اوغلی خان گنجه پایان داده شد.

 

*پژوهشگر

 

 

جواد خان گنجه ای به روایت منابع و مآخذ جمهوری آذربایجان

مسعود عرفانیان*

 

قفقاز مرکزی و جنوبی همواره جزئی از سرزمین های ایران بود که در دوران آقا محمدخان قاجار، دولت روسیة تزاری در راستای همان سیاست دیرینة خود به منظور گسترش مرزهای خود از جنوب و دسترسی به آب های آزاد، اولین گام های خود را جهت اجرای مقاصد این دولت برداشت و تجاوزات خود به مناطقی از قفقاز را آغاز نمود که چندین سال بعد زمینة پیکارهای ایران و روسیه را به وجود آورد.  آقا محمدخان قاجار در برابر تجاوز روس ها واکنش نشان داد وسپاه ایران را راهی قفقاز نمود و سرانجام تفلیس را به تصرف درآورد.

 از سوی دیگر مردمان ولایت گنجه، شیروان، باکو، تالش و ... که مسلمان بودند، تابعیت دولت مسلمان ایران را بر تبعیت از دولت غیر مسلمان روسیة تزاری ترحیج می دادند. مرگ آقا محمدخان قاجار در سال 1211ق که به عزم سرکوب ابراهیم خلیل خان به آن سامان رفته بود، برنامه های او را نیمه کاره گذاشت.

اما در این میان ماجرای تسخیر گنجه از سوی روس ها و جنگ میان آنان با جوادخان زیاد اوغلی، داستان دیگری است که روس ها را گامی به اهداف درازمدت آنان نزدیک کرد. جوادخان که از طرفداران دولت ایران بود، به هنگام تهاجم روس ها از ایرانیان یاری خواست.

جوادخان که در عین خشونت سرداری بی باک و دلیر بود، با سربازان زیر فرمان خود به جنگ با روسها پرداخت. سردار روس سیسیانوف که از دست یافتن به شهر نا امید گردیده بود، با پیشنهادهای مختلف می خواست او را به تسلیم وا دارد که موفقیتی به دست نیاورد. در این میان یکی از نزدیکان جوادخان به نام نصیب بیگ شمس الدین لو به یاری تعدادی از ارامنی ها راه بر سپاه روس گشودند و پس از ساعت ها پیکار جانانه میان روسیان و سپاهیان جوادخان، او و پسرش پس از نبردی مردانه کشته شدند و گنجه به دست سیسیانوف افتاد و او به ویران نمودن شهر و کشتار اهالی آنجا پرداخت.

شرح ماجرای جواد خان و پیکار او با روس ها درمنابع و مآخذ جمهوری آذربایجان به گونه ای دیگر تصویر شده و از او به عنوان یک آذربایجانی که در دفاع از تمامیت ارضی آذربایجان به شهادت رسیده، نام برده شده است. مورخان و نویسندگان جمهوری آذربایجان با تحریف واقعیات و چشم بستن بر روی انبوهی از حقایق تاریخی، به این رویدادها جنبة ضد ایرانی بخشیده و آن را با آب و تاب بسیار برجستـــــه کرده اند. 

  

*پژوهشگر قفقاز

 

 

جواد خان گنجه ای در برابر روسها

 دکتر رحیم رئیس نیا*

  

با سپرده شدن زمام حاکمیت امپراتوری روسیه به الکساندر اول در 1801 م  و ترسیم و اعلام خطوط عمدة سیاست استیلاگرانة تزاری، از جمله اعلام الحاق پادشاهی متحد کارتلی – کاختی (گرجستان) ، که از حدود بیست سال پیش داوطلبانه تحت الحمایة حکومت تزاری در آمده بود، به قلمرو روسیه و به ویژه با انتصاب ژنرال سیسیانوف به فرماندهی کل قفقاز در ربیع الثانی 1216/ سپتامبر 1802، مناسبات روسیه و خان های قفقاز جنوبی ، بنابراین ایران وارد مرحلة جدیدی شد که با جنگ های ایران و روسیه ادامه یافت و به انعقاد معاهدة ترکمانچای در شعبان 1243 / فوریة 1828 منجر گردید.

سیسیانوف به پیروی از همان سیاست، پس از استقرار در تفلیس، در صدد احیای نفوذ روسیه، که با فراخوانده شدن نیروهای اشغالگر روسی از قفقاز جنوبی به دنبال مرگ کاترین دوم و نشستن پاول اول به جای وی در 1796م  ، نیمه تمام مانده بود، و توسعه و تشدید آن برآمد. نیروهای تحت فرمان سیسیانوف ، در پیشروی در جهت شرق، قلعة گنجه، مرکز خان نشین گنجه و محل استقرار جواد خان زیاد اوغلی قاجار را که از موقعیت استراتژیکی ممتازی برخوردار بوده در سر راه خود داشتند . پس از مکاتباتی بین خان و فرمانده روسی، خان از تسلیم شدن به دستورات  فرمانده و قبول تابعیت روسیه سرباز زد و کار به جنگ کشید. جنگی خونین و نابرابر که به کشتار مدافعان قلعه و کشته شدن شخص جوادخان و پسرش منجر شد.

  

*پژوهشگر قفقاز
 

 

فرزندان و بازماندگان جواد خان گنجه ای

محمدعلی بهمنی قاجار*

  

کشته شدن جوادخان زیاداوغلی قاجار به دست نیروهای روسی در شوال 1218 اگر چه به فرمانروائی سیصد ساله خاندان زیاد اوغلی در گنجه پایان داد، اما این خاندان به ویژه فرزندان جواد خان همچنان در معادلات سیاسی قفقاز تأثیر گذار بودند، این نوشتار در سه بند به بررسی گذرای فعالیت های فرزندان و بازماندگان جوادخان می پردازد:

الف – فرزندان جوادخان در جنگ های ایران و روس در هنگام نبرد جواد خان با ژنرال سیسیانوف به همراه جواد خان فرزند او حسینقلی خان نیز کشته می شود، اما پس از این نبرد، بنا به آنچه که ((عباس میرزا نایب السلطنه ولیعهد)) در نامه اش به ناپلئون بناپارت، می نگارد، فرزندان جوادخان به دو گروه تقسیم می گردند، عده ای از آنها توسط نیروهای روس دستگیر شده و به روسیه تبعید می شوند برخی هم به ایران پناه می آورند، از جمله آنها می توان به اغورلوخان و علی قلی آقا اشاره کرد، عباس میرزا بنابر سیاستی که در استفاده قدرت های محلی در جنگ با روسیه داشت، در دوره دوم جنگ های ایران و روسیه از همکاری اغورلوخان و علی قلی آقا بهره می جوید، اغورلوخان از طرف عباس میرزا به حکومت گنجه منصوب گردیده و برای آزاد سازی گنجه به سوی این دیار می شتابد. به دنبال نزدیک شدن اغورلوخان به گنجه مردم و قبایل گنجه علیه نیروهای روسی مستقر در گنجه شورش کرده و بدین ترتیب در سال 1241 قمری گنجه آزاد شده و اغورلوخان بر مسند فرمانروایی پدری خود مستقر می گردد.

درهمان زمان علی قلی آقا برادر اغورلوخان نیز به فرمان عباس میرزا به نزد ایلات قاجار، آیرملو، قزاق و شمس الدین لو که بین ایروان و گنجه ساکن بودند می رود. تا این ایلات را بر ضد روسیه تحریک نماید که علی قلی خان هم در این کار موفق می شود، ولی با وجود توفیق های ((اغورلوخان)) و ((علی قلی آقا)) در نبرد با روس ها، به دلیل شکست عمومی ایران از روسیه، ((اغورلوخان و علی قلی آقا)) نیز موفق به حفظ گنجه نمی گردند و بار دیگر، این شهر به تصرف روسیه در می آید.

ب -  بازماندگان جواد خان در عصر تزاری و جمهوری اول آذربایجان نوادگان جواد خان در عصر تزاری نیز علایق خود را به ایران حفظ کرده و به ویژه مناسباتی دوستانه با عموزادگان خود یعنی شاهزادگان قاجار همچون فرهاد میرزا و بهمن میرزا داشتند، در این میان بین ابوالفتح آقا نواده جوادخان و شاهزاده خانم آذر همایون، فرزند بهمن میرزا که در واقع نواده ((عباس میرزا ولیعهد)) به شمار می رفت ، پیوند زناشوئی منعقد می گردد، از این وصلت سه پسر به وجود می آید. که دو تن آنها از شخصیت های سیاسی مشهور می گردند. یکی از آنها ، اسماعیل خان از آزادی خواهان و فعالان سیاسی ضد تزار بوده و با آنکه به نمایندگی مجلس دوما نیز انتخاب می گردد از کرسی نمایندگی خود در جهت مبارزه با تزار بهره می جوید، و در این راه تا آنجا پیش می رود که به وسیله دولت روسیه تزاری دستگیر گردیده و برای مدتی به زندان می افتد. اسماعیل خان پس از تشکیل اولین جمهوری آذربایجان در جهت نزدیکی میان جمهوری آذربایجان قفقاز و ایران فعالیت می نماید، وی به سفارت این جمهوری در ایران انتخاب شده و با دولت ایران جهت بازگشایی مدرسه های فارسی زبان در جمهوری آذربایجان همراهی می نماید . جدای از اسماعیل خان ، برادر او، عادل خان نیز شخصیت بسیار مهم و تأثیر گذاری بود که فعالیت هایش در بندی مستقل مورد مطالعه قرار می گیرد.

ج – عادل خان زیادخان اُف آخرین سیاستمدار از خاندان زیاد اوغلی؛ عادل خان یکی دیگر از فرزندان ابوالفتح خان و از برادران و هم رزمان اسماعیل خان بود. وی از طرف پدر نواده جوادخان و از سوی مادر نواده شاهزاده بهمن میرزا فرزند ((عباس میرزا ولیعهد )) بود، عادل خان از اواسط دهه 1900 به فعالیت های سیاسی وارد می شود، وی کارشناس حقوق از دانشگاه مسکو بود و همچون برادر ش اسماعیل خان مبارزی ضد حکومت تزار بود، عادل خان از سقوط روسیه تزاری در سال 1917 بسیار شادمان گردیده و در دولت جمهوری آذربایجان به معاونت وزارت امورخارجه انتخاب می گردد. عادل خان در تیرماه 1298 به سفارت جمهوری آذربایجان در ایران انتخاب می گردد. یک سال و نیم پس از این رویداد، عمر جمهوری آذربایجان اول به پایان رسیده و شوروی سرتاسر قفقاز را اشغال می کند، به دنبال این رویداد، اسماعیل خان برادر عادل خان از طرف روس ها(شوروی) کشته می شود و عادل خان نیز در ایران مانده گار شده و در سازمان های اداری همچون، اداره فلاحت، وزارت فوائد عامه و یا راه آهن خدمت می نماید عادل خان یک ضد روس تمام عیار و دلبسته ، نیاکان خود، جوادخان و عباس میرزا و نیز دیگر شخصیت های مبارز ضد روس، چون شیخ شامیل داغستانی بود. عادل خان ایران را میهن مادری خود می دانست و به بزرگان تاریخ ایران عشق می ورزید و آنها را وجودهایی مقــدس می شمارد. وی به آتیه ایران امیدوار بود و در این باره چنین ابراز داشته:

((هرچند ملت ایران از حیث تمدن در این چند قرن اخیر در حال وقفه بوده ، اما خوشبختانه استقلال چندین هزار ساله خود را حفظ نموده و فعلاً قابلیت ملت نجیب ایران برای طی نمودن راه تمدن، موجود است و به این جهت ایران باید زنده شمرده شود.))

عادل خان در جایی دیگر تصریح می کند:

((ایران دوباره مقام عالی خود را پیدا خواهد کرد)).

عادل خان زیاد خان اّف در سال 1324 در استانبول فوت می کند، از وی سه کتاب به جای مانده است که یکی از آنها به نام ((طیران قلم)) در سال 1381 در تهران و به کوشش کاوه بیات به چاپ رسیده است.

  

*پژوهشگر ارشد قفقاز


 

 

قراباغ نامه ها ؛ ایران گرائی جوادخان گنجه ای

دکتر حسین احمدی*

 

 

 با مطالعه منابع دست اول درباره قراباغ  - که اکثر آنها تاکنون در ایران منتشر نشده -  شامل نوشته تاریخ قراباغ نوشته میرزاجمال جوانشیر قراباغی۱،تاریخ صافی نوشته میرزا یوسف قراباغی۲، قراباغ نامه نوشته میرزا آدی گوزل بیگ۳، اوضاع  سیاسی خان نشین قراباغ (1805-1747)  نوشته احمد بیگ جوانشیر (به زبان روسی)، حکومت پناه  خان و ابراهیم خان در ولایت قراباغ نوشته رضا قلی بیگ۴,تاریخ جدید قراباغ نوشته میرزا رحیم فنا، کتاب تاریخ قراباغ میر مهدی خزایی، احوالات قراباغ نوشته بهارلی، شوشی شهری تاریخی نوشته حسن اخفا علی زاده، قراباغ ولایتی قدیم و جدید نوشته حسنعلی قراداغی و چند منبع دیگر دراین زمینه از ایران گرائی جواد گنجه ای و خانواده اش  حکایت دارد:

1. قبل از روی کار آمدن نادرشاه ، قراباغ در قلمرو خاندان زیاد اُغلی قاجار بود. نظر به تقابل نادرشاه با خاندان قاجار، وی ضمن خارج کردن قراباغ از قلمرو خاندان زیاد اُغلی، با اعطای القاب اشرافی، ملیکهای خمسه را در قراباغ در جهت تصنیف خاندان زیاد اُغلی برکشید اما این مساله منجر به رویارویی این خانواده با ایران و حتی نادر شاه نشد

2. همکاری تنگاتنگ جوادخان گنجه ای با آقا محمدخان در دو دوره حضور در قراباغ و تفلیس کاملاً جالب  توجه می باشد.

3. حضور سیسیانوف در قفقاز باعث هراس و وحشت اکثر خوانین و در نتیجه امضای قراردادهای متعددی با فرمانده روس شد از آن جمله قرارداد کورک چای بین ابراهیم خلیل خان جوانشیر حاکم قراباغ و سیسیانوف فرمانده روسی گرجستان، اما جوادخان به عهدنامه ای در برابر روسها تن در نداد .

4. جوادخان اطلاع داشت که در تقابل با  روسیه حکومت وی و موقعیت خانوادگی اش به خطر خواهد افتاد اما جان خود را در دفاع از ایران از دست داد.

5. تقابل و همکاری با عناصر واگرا و همگرای با ایران جزو سیاستهای اصولی و همیشگی جوادخان گنجه ای بود . درگیری با هراکلیوس حاکم تفلیس و همکاری تنگاتنگ با ارمنیان رانده شده توسط ابراهیم خلیل خان جوانشیر از دو نمونه بارز ایران گرائی وی محسوب می شود. 

 

 

*استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا.

۱-این کتاب با تصحیح اینجانب در انتشارات وزارت خارجه در سال 1382 و 1384 دو بار چاپ شده است. 

۲-این کتاب در مراحل پایان چاپ در موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران قرار دارد. 

۳-قراباغ نامه در حال آماده سازی برای چاپ در موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران می باشد. 

۴-این نسخه در کتابی تحت عنوان سه رساله درباره قفقاز در موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران در سال 1384 چاپ شد.

 

 

اقدامات حوزه مطالعات سیاست خارجی

(گروههای خاورمیانه و مناطق همجوار ایران,از دیماه 83 تا مرداد 86)

سخنران

موضوع سخنرانی

زمان

دیماه 1383

دکتر رضا شعبانی

نگاه نادرشاه افشار به قفقازیه

دکتر علیرضا بیگدلی

سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان

فراز و نشیب روابط ایران و جمهوری آذربایجان پس از فروپاشی

بهمن 83

آقای محمدفرهاد کلینی

سفیر سابق ایران در ارمنستان

تلاقی استراتژیها در بحران قراباغ

اسفند 83

دکتر محمدتقی امامی خوئی

استاد دانشگاه

ترکان جوان در قفقاز

فروردین 1384

دکتر حسین احمدی

استاد دانشگاه

تالشان در جمهوری آذربایجان

اردیبهشت 1384

دکتر رحیم رئیس نیا

 پژوهشگر و مورخ

شروانشاهان، صفویه و عثمانی

خرداد 1384

دکتر نصرالله صالحی

استاد دانشگاه

برخورد صفویان و عثمانیان در قفقاز (998-986ق  

مرداد 1384

آقای علی پور صفر

محقق و پژوهشگر

قفقاز و سیاست امپراتور عثمانی

 

شهریور 1384

آقای مهرزاد طباطبایی

کارشناس ارشد مطالعات استراتژیک

بررسی تطبیق تغییر حاکمیت در قفقاز

(2005-2000)

مهرماه 1384

آقای مرتضی رحمانی موحد

رئیس اداره دوم مشترک المنافع وزارت خارجه

جایگاه ترکمنستان در منطقه و روابط  با ایران

بهمن 1384

آقای مجتبی دمیرچی

رئیس دبیرخانه دریای خزر وزارت خارجه

دریای خزر و رژیم حقوقی آن

اسفند 1384

***********

همایش یک روزه ((مناقشه قراباغ))                                                           آبان 1384

همایش(( بررسی کتب تاریخی جمهوری آذربایجان (با تکیه بر کتب درسی))         اردیبهشت1385

همایش((بررسی تحولات جهان اسلام))                                                       شهریور 1385

نشست تخصصی ((مسئله فلسطین و جهان اسلام))                                         مهرماه1385

همایش ((نوزایی مقاومت اسلامی در خاورمیانه (نگاهی به حماسه حزب الله)           آبان 1385

همایش ((بررسی تحولات افغانستان (در یکصد سال اخیر) ))                             آذر 1385

همایش بررسی جایگاه تالش شمالی در قفقاز                                                 دیماه 1385

همایش تأثیرات منطقه ای و بین المللی انقلاب اسلامی ایران                               بهمن 1385

همایش بررسی مسئله انسان شناسی فرهنگی در ایران                                      خرداد 1386

همایش عراق امروز؛ چالشها و چشم اندازها                                                     تیر  1386

همایش بررسی حوادث سیاسی آذربایجان (1329-1320ش)                             مرداد 1386